Gerechtigheid en barmhartigheid (7)

'Wanneer twee mensen hetzelfde zeggen, is het niet altijd hetzelfde', zegt het spreekwoord. Dat geldt met name bij het gebruik van een woord als gerechtigheid. In 'Een verbond voor het leven', een publikatie van de Raad van Kerken, wordt het gedefinieerd als: 'het woord voor Gods houding ten opzichte van de mensen en de door Hem bedoelde verhoudingen in de samenleving. Bij gerechtigheid gaat het om handelen, dat gemeenschap sticht en bevordert en dat recht doet aan ieder mens, met name aan de machtelozen en rechtelozen'. Vrede wordt als vrucht van de gerechtigheid genoemd en als volgt omschreven: 'de naam voor de situatie, waarin God en mensen met elkaar verzoend zijn, de gemeenschap tussen mensen hersteld is en de schepping zich onbedreigd kan ontplooien… Onrecht, geweld, plundering van onze natuurlijke omgeving komen voort uit de drang van mensen om te heersen en te bezitten. Gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping komen alleen naderbij als mensen bereid zijn elkaar van dienst te zijn en op een zorgvuldige wijze om te gaan met wat hen is toevertrouwd'. Omdat het gaat om wereldwijde problemen die ook onszelf raken, is het goed 'bondgenoten te zoeken bij mensen van andere godsdiensten en bereid te zijn om van hen te leren… De verantwoordelijkheid voor de toekomst van al wat leeft, ligt op de schouders van de mensen. Zij kunnen van de wereld een bloeiende tuin van vrede en recht maken, maar evenzeer een woeste wildernis'.

Rechtvaardige wereld
Dit citaat kan met talloze andere aangevuld worden, die allemaal de theologische lijn van denken aangeven, zoals die in de oecumenische beweging sinds de jaren zestig is ontwikkeld. In de brochure 'Op elkaar aangewezen', geeft de Raad van Kerken de achtergrond van die ontwikkeling aan als een verschil in denken tussen de kerk in het Westen en die in de Derde Wereld. 'Gerechtigheid is in de theologie van de Westeuropese kerk sinds eeuwen in verband gebracht met de bevrijding van de zonde door God. Omwille van Christus wil God de zonde van mensen vergeven. Op die manier laat Hij gerechtigheid geschieden.' Verder wijst men erop, dat gerechtigheid in het Westen vooral een juridisch begrip is, inhoudend, dat ieder krijgt, wat hem toekomt. Maar wanneer in de Derde Wereld over gerechtigheid gesproken wordt, denkt men aan heel andere dingen. Dan gaat het vooral om de strijd voor een rechtvaardige wereld, zodat het woord veel meer in de zin gebruikt wordt van: 'bevrijding van armoede en onderdrukking en recht doen aan mensen die zichzelf niet kunnen verweren'.

Wie de geschiedenis van de oecumenische beweging volgt, merkt, dat naarmate de invloed van de kerken uit de Derde Wereld toenam en de theologie van 'Kerk voor de wereld' veld won, het denken en spreken van de Wereldraad van Kerken zich steeds meer toespitste op samenlevingsvragen. Na de nadruk op het apostolaat in de jaren vijftig volgde in de jaren zestig een wending in de richting van het diakonaat. Dit werd in de jaren zeventig nader ingevuld als politiek-diakonaat: de kerk moet zich solidair tonen met de armen en verdrukten en zich inzetten voor de vernieuwing van de maatschappijstructuren. In de laatste jaren is daar het thema 'heelheid van de schepping' bijgekomen en krijgt vooral ook het milieu grote aandacht. Al deze thema's worden wel opgezet vanuit de gedachte, dat het gaat om God en de mensen, maar de uitwerking voltrekt zich geheel op het intermenselijke vlak. De Assemblee van de Wereldraad van Kerken in Uppsala (1968) betekende in dit opzicht de doorbraak, toen men de kerken opriep 'verantwoord deel te nemen aan bewegingen voor een radicale structuurverandering, die nodig is om meer gerechtigheid in de samenleving te realiseren'. Daarbij moest de gemeenschappelijke aanpak van de problemen der sociale en economische ontwikkeling de hoogste prioriteit krijgen.

Verklaringen
Sindsdien is een niet aflatende stroom verklaringen verschenen en zijn talrijke hulpprogramma's ontwikkeld, die allemaal in het teken staan van de steun voor de armen in hun strijd tegen ontrechting en onderdrukking. Solidariteit en gemeenschap zijn daarbij kernwoorden, die telkens terugkomen. De grote vragen van ons leven moeten niet langer benaderd worden vanuit de oude thesen: zonde-genade, kerkwereld, goed-kwaad, maar vanuit de tegenstelling rijk-arm. Theologie en kerkelijke praktijk moeten vanuit de maatschappelijke werkelijkheid van de armen beoefend worden. De maatschappelijke situatie is bij deze wijze van benadering 'volstrekt normatief geworden voor het verstaan van het evangelie' (P. v. d. Heuvel). Daarom kan in een rapport van de Wereldraad van Kerken gesteld worden: 'Wij zijn het lichaam van Christus niet, maar in de gemarginaliseerden van de samenleving licht de gestalte van Christus op'. Het hoeft dan ook geen verwondering te wekken, dat de heilsgeschiedenis helemaal in het kader van wereldgeschiedenis geplaatst wordt: 'wat elke dag gebeurt en in de krant staat, dat is heilsgeschiedenis'. Het gaat om de strijd voor de humaniteit, waarbij de grenzen tussen God en mens steeds meer vervagen en de mens aan zijn eigen verlossing werkt. Zo schrijft ds. Ter Haar in 'Diakonaat en verzorgingsmaatschappij': 'De Heere God heeft zich voorgoed met de mensengeschiedenis verbonden. Wat óns overkomt, overkomt Hém. Ons lijden is Zijn lijden geworden. Zijn overwinning zal onze overwinning zijn. Daarom worden goddelozen gerechtvaardigd door Hem en Zijn verbond. Mensen, die door het lot of door maatschappelijke groepsegoïsmen naar de rand gedrongen worden, zijn bij God gerechtvaardigd'. Hier vindt een onverantwoorde uitholling plaats van het evangelie en wordt Gods werk gereduceerd tot menselijke activiteit en vormt de maatschappelijke positie de grond voor de rechtvaardiging, waarbij geloof in Christus en leven van Zijn genade niet meer ter sprake komen.

Motieven
Dr. A. Noordegraaf noemt bij zijn analyse van deze ontwikkeling in de oecumenische bewegjng een aantal motieven die de omwending hebben veroorzaakt. Hij wijst op de invloed van Angelsaksische theologie, met name die van het Social Gospel, waarin men ervan uitgaat, dat de opkomst van het Rijk van God samenvalt met de overwinning op het sociaal-maatschappelijke kwaad en de vestiging van een rechtvaardige samenleving. 'Het Social Gospel is voor velen de brug tot een moderne kijk op de sociale gerechtigheid'. Verder is de nood in de Derde Wereld een belangrijke factor. Met de opkomst van de jonge kerken kreeg ook de politieke theologie meer aandacht. De theologie van de revolutie, die veel bijbelse begrippen hervertaalt en een politieke, intermenselijke betekenis geeft, heeft in de kerken van de Derde Wereld veel invloed gekregen, mede door de massieve steun van sommige westerse kerken en functionarissen. In het Westen trokken de spraakmakende denkbeelden van de Duitse theologe D. Sölle de aandacht. Zij verloochent haar sympathie voor het communisme niet als ze schrijft: 'We hebben marxistische instrumenten nodig om "God is gerechtigheid" steeds weer te vertalen in: God is zelfbepaling van de arbeiders, democratisering van de economie etc'. Hoewel haar extreme opvattingen inmiddels al weer door de tijd zijn achterhaald, is haar denken exemplarisch voor de gevolgen die een dergelijke concentratie op uitsluitend maatschappelijke vraagstukken voor de theologie en de kerkelijk praxis heeft. Prof. Van Ruler wees er in het verleden al op, dat 'de boot onwaarschijnlijk scheef gaat en water schept, als men van de bijbelse gerechtigheid meteen en uitsluitend overstapt naar de sociale gerechtigheid in de zin van de zorg voor de minder bedeelde'. Bij Sölle schept de boot niet alleen water, hij slaat om en dreigt weg te zinken in een zee van politieke denkbeelden over mens en wereld, waarbij het evangelie wordt ingeruild voor een humanistisch marxisme, waarin de mens zichzelf verlost. Men strijdt voor een rechtvaardige maatschappij en ziet het Koninkrijk van God komen in de lijn van de historische ontwikkeling: samen bouwen we aan Gods toekomst. Overal waar bevrijding geschiedt, licht het Koninkrijk van God op. De kerk dient daarbij op te treden als voorhoede van Gods revolutie, de pressiegroep van de uitgebuiten en de avant-garde voor de nieuwe humane samenleving. Daarbij kunnen ook de andere godsdiensten betrokken worden. Als wij allen, ieder op onze eigen wijze. God dienen, hebben we elkaar nodig om samen als bondgenoten te strijden voor een betere wereld. Verschillende publikaties rond het conciliair proces maken duidelijk, dat dit syncretistische denken nog steeds veld wint.

Vervreemding
Tijdens het lezen van verschillende geschriften deed zich bij mij een toenemend gevoel van vervreemding voor. Hier is niet alleen sprake van een verschillend taalgebruik of het stellen van andere prioriteiten, maar van een geheel andere visie op wat het geloof in het evangelie van Christus inhoudt, dan ons in de Schrift en de belijdenis van de kerk worden aangereikt. Het verschil is zo fundamenteel, dat een echt gesprek nauwelijks mogelijk lijkt, ook al zijn veel onderwerpen die men aan de orde stelt, voor een bijbelse visie op gerechtigheid en barmhartigheid van wezenlijk belang. Vast staat wel, dat men veel actiegroepen integriteit bij de strijd voor een nieuwe, rechtvaardige wereld niet kan ontzeggen. Velen zetten zich van harte in voor hun idealen. Toch blijft er een geestelijk onderscheid, dat door prof. Graafland in zijn 'Gereformeerden op zoek naar God' treffend onder woorden is gebracht. Veel actiegroepen bestaan uit 'mensen, die het kwaad alleen bij een ander zien. Ze werden nooit schuldig voor God, kregen Christus nooit nodig als Degene, Die hun schuld op Zich genomen heeft. Ze denken, dat alleen anderen ongerechtigheid doen; zichzelf zien ze als degenen, die in al die situaties van ongerechtigheid de gerechtigheid moeten aanbrengen. Maar ze doen dat zo, dat ze zichzelf voorbij lopen'. Hij wijst dan op het gevaar van frustratie en verbittering, als men ziet, dat bepaalde acties mislukken en citeert een woord van prof. Berkhof om de kern van zijn bezwaar tegen dit activisme te schetsen: 'God wordt erin gemist'.

Werkheiligheid
Men zou ook kunnen zeggen: Bij al het streven naar gerechtigheid is de barmhartigheid ondervertegenwoordigd. Er is veel werkheiligheid, maar de verborgen omgang met God komt niet ter sprake. De liefde van het geloof ontbreekt en zonder liefde heeft al ons werken geen nuttigheid, al geven we onze goederen voor de armen en onszelf om verbrand te worden (1 Kor. 13). Daarom valt in het gesprek met deze moderne theologie en haar aanhangers descheiding niet zozeer in een verschillende opvatting van wat recht is in de samenleving, maar in het leven door het geloof van de gerechtigheid, die in Christus wordt geschonken. Wie met Paulus de schrik des Heeren kent, kan niet blijven staan bij de vernieuwing van de maatschappij, maar weet zich geroepen de mensen te bewegen tot het geloof en hen van Christus' wege te bidden: 'Laat u met God verzoenen'. Dat geeft het juiste zicht op van de naaste en de roeping die dat voor ons meebrengt.

A. W. van der Plas, Waddinxveen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen