Boekbespreking

A. Th. van Deursen,
Maurits van Nassau (1567-1625) De winnaar die faalde.
Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2000, 290 pag, ƒ 39,50 (paperback).

Maurits van Nassau
Een 'meesterlijke' geschiedschrijving. Op de achterkant van de nieuwste biografie van Prins Maurits van Nassau, de zoon en opvolger van Willem de Zwijger, van de hand van de historicus A. Th. Van Deursen staat als aanbeveling uit een eerdere recensie te lezen dat Maurits zich 'geen betere biograaf had kunnen wensen'. Het is overigens de vraag, in het licht van Van Deursens karakterschets van Maurits, of de stadhouder die wens ooit zou hebben gehad, om een goed verhaal van zijn eigen leven te laten maken. Maar mocht dat toch het geval geweest zijn, dan zullen de lezers van deze biografie het met de boven geciteerde opmerking van harte eens kunnen zijn. Het is ronduit een meesterlijk boek! Daarmee bedoel ik dat uit de eenvoud waarmee de levensgeschiedenis van deze belangrijkste veldheer uit de Tachtigjarige Oorlog en het Europa van zijn dagen wordt verteld, een zeldzaam meesterschap blijkt. Van Deursen beheerst als geen ander de kunst om de geschiedenis op een meeslepende manier te vertellen. Hij put daarbij uit een grote kennis van de relevante bronnen, alsof hij ze zonder ze te hoeven raadplegen in zijn geheugen ter beschikking heeft. Hij is dan ook bij uitstek een kenner van de periode waarover hij schrijft. In de breedte van zijn kennis bewijst zich de diepgang. Daarmee gepaard is de gave om alles wat hij gevonden heeft op zodanige manier te vertellen dat het een boeiend verhaal wordt en ook blijft tot de laatste bladzijde. Het leven van Maurits zou in het verslag van een andere historicus mogelijk een saai verhaal kunnen zijn geworden van een reeks van voorzichtige belegeringen en veldtochten, waarmee hij zich overigens wel in geheel Europa de faam verwierf van meest geduchte veldheer. Het tegendeel is echter het geval. Daarbij is de affiniteit die Van Deursen met de overtuiging van Maurits heeft niet verhuld, zonder dat deze overigens zijn kritische zin in de weg staat. Bij alle bewondering ontbreekt de eerlijkheid niet, zeker waar het niet wordt verzwegen dat de stadhouder er op zedelijk gebied nu niet direct zo'n nette levensstijl op nahield. Verder beheerst Van Deursen ook 'meesterlijk' de stijl van een onderkoelde humor. Er is bij alle ernst af en toe ruimte voor een milde glimlach die de leesbaarheid bijzonder ten goede komt. Zelfs waar het gaat over de ernstigste dingen. Om een voorbeeld te geven, als wordt beschreven hoe de rechtbank Oldenbarnevelt ter dood veroordeelde op 'half bewijs', omdat men de oude man de pijnbank wilde besparen, schrijft hij: 'Het is een zonderlinge menslievendheid, een bejaarde op verdenkingen ter dood te veroordelen en met half bewijs tevreden te zijn, omdat hij op zijn leeftijd misschien de pijnbank niet meer overleven zou. Het schavot overleefde hij in geen geval'.

Verdediger van kerk, vaderland en Oranje
Hoe komt Maurits via de ogen van Van Deursen op ons over? Bij zijn indrukwekkende vader, Willem van Oranje, dreigt hij in de schaduw te komen staan. Maar Maurits heeft, zo citeert Van Deursen iemand, het spreekwoord gelogenstraft dat de zoon van een held gewoonlijk een man van niets is. Integendeel, veertig jaar lang was hij in Europa een generaal waar alle grootmachten geducht rekening mee moesten houden. Als strateeg was hij onovertroffen. Samen met zijn edele neef Willem Lodewijk, stadhouder van Friesland, beoefenden ze de krijgskunst als een wetenschappelijk bedrijf. Dit span heeft de wereldmacht Spanje bedwongen, de Staten van de opstandige provincies mochten blij zijn dat ze zulke deskundige aanvoerders hadden. Maurits was ook een toegewijd verdediger van de gereformeerde religie. Dat was niet uit politieke berekening, maar een oprechte overtuiging, die hij van zijn jonge jaren aan het hof van oom Jan van Nassau had meegekregen. Tot het laatste toe heeft hij eraan vastgehouden dat de strijd in de Nederlanden alles te maken had met de vrijheid van de gereformeerde kerk. De kerk, het land, en het huis van Oranje, voor Maurits waren dat de doelen waarvoor hij zich ten volle inzette. Van Deursen laat dat overtuigend duidelijk worden, dat deze drijfveren, die onlosmakelijk met elkaar verbonden waren van het begin tot het einde toe de verklaring bieden van zijn handelen. Dat was ook zo in de tragedie waarin zijn naam het meest bekend en tegelijk ook geschaad is: de tragedie van Johan van Oldenbarnevelt. De landsadvocaat, die volgens Van Deursen de grootste staatsman is geweest die Nederland ooit gekend heeft, en met wie Maurits samen in zijn eerste jaren zoveel heeft kunnen bereiken, werd na 1600 (slag bij Nieuwpoort) steeds meer de tegenstander van de stadhouder, tegen wie hij het uiteindelijk definitief moest afleggen. Op 13 mei 1619 kostte het hem het hoofd. Al de verdiensten die Van Oldenbarnevelt voor de Nederlanden onmiskenbaar had gehad ten spijt. Daarbij speelden de twisten tijdens het bestand, over de buitenlandse bondgenoten, maar vooral de strijd van de remonstranten en contraremonstranten een belangrijke rol. Niet zozeer de theologische implicatie van deze laatste twist, als wel de positie van de Staten van Holland als zegsheren van de kerk, was voor de staatsman het punt waar het om draaide. De macht van Holland tegenover de andere gewesten was in het geding. Maurits heeft dat goed gezien, en heeft ervoor gekozen om de eenheid van de Nederlanden te redden ten koste van de superioriteit van Holland. Daarmee heeft hij de Verenigde Nederlanden gered. Van Oldenbarnevelt, die zelf overigens ook geen radicale maatregelen schuwde - het verhaal gaat dat hij contraremonstrantse ouderlingen zelfs wilde laten onthoofden - moest het onderspit delven. Maurits heeft niets liever gewild dan dat er voor hem om gratie werd gevraagd. Toen dat niet gebeurde, heeft hij zelf de grootheid niet gehad om het leven van de 'éminence grise' dan maar zonder gratieverzoek toch te sparen. Dat is een tragiek die mede aanleiding heeft gegeven tot de ondertitel van deze biografie: de winnaar die faalde. Wat mij betreft staat deze ondertitel terecht ergens onderaan, omdat daar niet het meeste gewicht aan moet worden gehecht. De verdiensten van Maurits, die uit alles wat verteld wordt duidelijk worden, geven m.i. alle aanleiding om de winst niet te laten overschaduwen. Al is het zonder meer waar wat Van Deursen als laatste zin van zijn boek neerschrijft: 'De tragedie van Oldenbarnevelt was niet minder de tragedie van Maurits van Nassau' (290).
Naast een goede kennismaking met Maurits van Nassau biedt deze biografie ook opnieuw een indrukwekkende beschrijving van de meest cruciale episode van onze vaderlandse geschiedenis. Het wonder van de vrijheid, en de centrale positie van de gereformeerde religie daarbij, dit alles komt in dit boek helder aan het licht. Dat gebeurt op een wijze waarbij te hopen zou zijn, dat het heden ten dage nog eens indruk zou maken bij volk en kerk in de Nederlanden.

M. A. VAN DEN BERG

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen