Calvijn in Rusland

Wat zou er door Johannes Calvijn heengaan, wanneer hij in de jaren '90 van de 20e eeuw een bezoek zou brengen aan Rusland? Na de nodige instructies te hebben gekregen over de moderne wereld eeuw, die mede door zijn inspanningen mogelijk is geworden, i.h.b. het reizen per trein en het gebruik van communicatiemiddelen als telefoon en computer, begeeft hij zich welgemoed op pad, vergezeld van een valies met een flinke stapel boeken en manuscripten; hij is immers een echte werkezel. De Zwitserse staatsspoorwegen brengen hem vanuit Bazel rechtstreeks naar Berlijn. Daar heeft hij een goede aansluiting op de directe nachttrein naar St. Petersburg. Na bijna drie dagen reizen komt hij aan in de stad van tsaar Peter de Grote.

Gemengde ervaringen
Hij laat zich al snel op de hoogte stellen van de situatie van de christenheid in Rusland, hij is immers een echte homo oecumenicus. In een gesprek met metropoliet Ioann, aansluitend op een Orthodoxe kerkdienst in het beroemde Alexander Newskiklooster, wordt hij uitvoerig ingelicht over de toestand van de Russisch Orthodoxe Kerk in het post-communistische tijdvak. Maar eerst moet Calvijn toch even bekomen van zijn gemengde ervaringen tijdens de Orthodoxe liturgie. Hij is getroffen door de serene, eerbiedige sfeer: het besef van de grootheid en heiligheid van God waar hij ook zelf altijd zo'n sterke nadruk op legde.
Ook waardeert hij het sterke eeuwigheidsbesef, waarvan de Orthodoxie doordrongen is. De hemel lijkt aan de ene kant zo hoog verheven, aan de andere kant is ze bijna voelbaar aanwezig. Hier geen getob over Godsverduistering en Schriftkritiek: de Europese Verlichting is aan Rusland nagenoeg voorbijgegaan. Toch lijkt hem de Orthodoxe vroomheid overgeestelijk: ziet ze niet te weinig dat het kruis in de schepping heeft gestaan?
Hij is later blij verrast te horen dat de Kerkvaders ijverig worden bestudeerd, vooral op de Geestelijke Academie, de theologische opleiding van de Russisch Orthodoxe Kerk. Wel zou het hem heel wat waard zijn indien men meer aandacht zou geven aan Augustinus, van wie hijzelf zo sterk geprofiteerd heeft. En ook de lofprijzing, zo typerend voor de Orthodoxe liturgie, raakt hem die zozeer de eer van God in het centrum van zijn theologie plaatste. In de gereformeerde liturgie zou hier toch meer ruimte voor moeten zijn, zo mijmert hij terwijl de metropoliet hem een kop thee aanbiedt.

Kanselruil tussen St. Petersburg en Genève?
Er zijn echter ook verschillende dingen die Calvijn tegen de borst stuiten. Zo ademt de inrichting van de dienst een sfeer die sterk doet denken aan de Rooms-Katholieke mis. De korte preek van een kwartier is weggestopt aan het eind van de 2¹/₂ uur durende dienst. Hij popelde om zelfde preekstoel te beklimmen, maar helaas is er geen kanselruil tussen St. Petersburg en Genève. Als hij van zijn gids hoort dat Schriftlezing en preek gehouden worden in het oud-kerkslavisch en niet in het moderne Russisch, slaakt hij een diepe zucht. Heeft hij niet van Luther en andere reformatoren geleerd dat de Bijbel in de gewone volkstaal beschikbaar moet zijn?
Hoewel de Orthodoxe Kerk de aanspraken van de Paus op de leiding van de wereldkerk alsook het celibaat gelukkig niet erkent, ergert Calvijn zich aan allerlei uitingen van volksvroomheid: de aanbidding van de Heere God via ikonen, de overdadige beeldenpracht en versieringen in de kathedraal, het bidden voor de zielerust van gestorven familieleden en ook de geur van de wierook komt hem de neusgaten uit. Tenslotte stoort het hem dat de priester de gehele dienst met de rug naar de gelovigen is gekeerd.

Het soelaas van de 'sola's'
In het gesprek met de metropoliet (zeg maar de aartsbisschop, na de patriarch van Moskou de hoogste kerkleider) passeren allerlei onderwerpen de revue. Zo blijkt na enige tijd een diepgaand meningsverschil inzake de waardering van de traditie van de kerk. De Orthodoxe opvatting lijkt als twee druppels water op die van Rome. De traditie is een even belangrijke bron en norm van het christelijk geloof als de Heilige Schrift zelf.
Ja, de traditie van de kerk (en vooral die van de oud-christelijke concilies) is zelfs heilig en boven iedere kritiek verheven, zo verklaart de metropoliet. Ze bepaalt ook de juiste uitleg van de Schrift. Hiertegenover brengt Calvijn naar voren, dat de christelijke traditie zelf getoetst moet worden aan de Bijbel, ze is immers niet onfeilbaar. Hij legt de metropoliet uit dat de Reformatie zich ten deze baseert op het 'sola Scriptura'. Samen met de andere 'qusola's' (het sola fide en het sola gratia) biedt het voldoende soelaas, beide in leven en in sterven.
Calvijn maakt ook ernstige bezwaren tegen de orthodoxe splitsing van het leven in een heilig of sacraal en een wereldlijk of profaan gebied. Hij roept de metropoliet op kennis te nemen van zijn fundamentele bezwaren tegen het rooms-katholieke natuur/genade schema, waar de orthodoxe opvatting enigszins op lijkt. Voor een nadere en meer filosofische uitwerking van deze kritiek verwijst hij naar geestverwante Nederlandse filosofen als Dooyeweerd en Vollenhoven, wier werk hij juist de laatste jaren intensief bestudeert.
Calvijn legt uit dat de Orthodoxe kerk op haar standpunt heel kwetsbaar is: ze lijkt aan de secularisatie van het maatschappelijk leven vanwege het schema sacraal/profaan geen weerstand te kunnen bieden. En hoe lang is de Orthodoxie zelf al niet geringeloord door handige politieke machthebbers? Niet alleen de tsaren, maar ook de communisten wisten de kerk telkens weer gelijk te schakelen. Bovendien weet de Orthodoxe theologie nauwelijks in te spelen op tal van intellectuele vragen en sociale noden die opkomen uit de Russische samenleving.
Het heeft Calvijn erg gestoken toen hij van de metropoliet vernam dat de bisschoppen en priesters geen diakonale taken hebben. De particuliere christelijke liefdadigheidsorganisaties vormen hiervoor z.i. geen werkelijke compensatie, al doen ze op zichzelf belangrijk werk. Zijn herontdekking van het diakenambt in het Nieuwe Testament en in het Genève van de 16e eeuw hebben hem op dit punt extra gevoelig gemaakt. Het diakonaat is een onvervreemdbaar en onopgeefbaar onderdeel van de christelijke gemeente.

Van bovenaf of van onderop?
Deze kwestie vormde de aanleiding tot een buitengewoon heftig gedeelte van het gesprek: de metropoliet schoot vol toen de ambtelijke structuur van zijn kerk ter sprake kwam. Op Calvijns stelling dat de kerk van onderop en niet van bovenaf georganiseerd moet worden, beriep de metropoliet zich op de apostolische successie van de bisschoppen.
Net als bij de persoonlijke bijbellezing voorzag hij dat de kerkeraden, die niet van bovenaf gecontroleerd worden, met willekeur te werk zullen gaan, zeker als ze in meerderheid uit leken bestaan. Ze vormen een bedreiging voor de eenheid van de kerk. Eigenlijk vindt hij, net als behoudende Jezuïeten in Europa, dat het protestantisme rechtstreeks verantwoordelijk is voor subjectivisme en relativisme in de kerk, de moraal en de cultuur. ledere ketter heeft zijn letter.
Calvijn stemde hem toe dat de kerkelijke verdeeldheid binnen de reformatorische traditie zo'n mening kan doen postvatten; als hartstochtelijk zoeker naar de eenheid en zuiverheid van de kerk, stelde hem dit in de 20e eeuw wel het meest teleur. Maar vervolgens merkt hij tegenover de metropoliet op dat de binding aan het Woord en aan de daarop gebaseerde confessies (niet alleen de gereformeerde, ook de oud-christelijke) alsook de handhaving van de kerkelijke discipline voldoende principiële en praktische waarborgen zijn tegen een oeverloos relativisme.

Opnieuw een beperking van de godsdienstvrijheid?
Het zou te ver voeren, een uitputtend verslag te geven van dit urenlange godsdienstgeprek. Wel moet ik nog opmerken dat helaas de metropoliet Calvijn en zijn geestelijke nazaten eerder als ketters dan als (mede) broeders beschouwt. Het sterkte hem helaas in zijn voornemen om samen met andere Orthodoxe kerkleiders opnieuw bij het Russische parlement te gaan lobbyen om de vrijheid van godsdienst te beperken. Er ligt inmiddels een nieuw wetsontwerp gereed voor parlementaire behandeling. De strekking ervan is om buitenlandse kerkelijke organisaties en personen alleen nog toe te laten, indien zij door een Russische instantie zelf zijn uitgenodigd. Het is dus de vraag of Calvijn in de toekomst nog wel een visum zal kunnen bemachtigen.  Toch vreemd: buiten de Russische grenzen vertoont de Orthodoxie een oecumenisch gezicht, maar in eigen huis blijkt dat een januskop te zijn: ze duldt geen gelijkwaardige plaats aan andere christelijke kerkverbanden.

Baptisten met karakter
Anders dan het bovenstaande verhaal doet vermoeden, zijn er voor de 20e eeuwse volgelingen van Calvijn in de huidige Russische situatie gelukig ook allerlei lichtpunten en aanknopingspunten te ontwaren.  Zo roep ik in herinnering dat een verlichte Orthodox als Konstantin Ivanov, de oprichter en president van Open Christianity, veel belangstelling heeft voor de protestantse en vooral de reformatorische traditie. In zijn Academisch Instituut wil hij door middel van colleges, lezingen en conferenties er structureel aandacht aan geven, zo vertelde ik in een vorig artikel.
Wie spreekt over mogelijkheden en kansen voor Calvijn in Rusland, moet zich natuurlijk ook op de hoogte stellen van de situatie van het protestantisme aldaar. Tegenover de Orthodoxe kerk als volkskerk vormen protestanten een kleine minderheid. Volgens gegevens van het Ministerie van Justitie (sic!) zijn er momenteel 5.500 officieel geregistreerde Orthodoxe kerkgebouwen. Hier tegenover staan ongeveer 800 protestantse kerken, waarbij waarschijnlijk een behoorlijk aantal nu nog ondergrondse huisgemeenten moet worden opgeteld. De meerderheid van deze kerken behoort toe aan de baptisten.
Hoewel ze inmiddels al verschillende generaties op Russische bodem voorkomen, ziet de Orthodoxe Kerk zichzelf als de enige ware en rechtmatige Russische Kerk. Zij veegt dan ook alle protestantse denominaties op een hoop en betitelt hen steevast als sekten. Ook bij de overheid staan ze zo te boek: onder het communisme boden m.n. de baptisten heldhaftig verzet, onder andere door weigering van de militaire dienstplicht. Mede hierom heeft in Nederland de sympathie altijd veel meer gelegen bij deze Baptisten dan bij de Orthodoxe Kerk, die zich telkens maar weer liet gelijkschakelen.
Tijdens een ontmoeting van de Nederlandse delegatie van Bert Dorenbos met Alexander Semchenko, oprichter en directeur van de Protestant Publishers in Moskou, merkte laatstgenoemde op dat de vrijheid van godsdienst de belangrijkste toetssteen is voor de handhaving van alle andere mensenrechten. Het naleven van de godsdienstvrijheid, o.a. vastgelegd in de ook door Rusland ondertekende Akkoorden van Helsinki (1975), vormt een garantie voor de naleving van alle andere vrijheidsrechten, aldus Semchenko. Zowel de kerk als de staat heeft tot op heden niet goed raad geweten met het verschijnsel van het religieus pluralisme. De theocratische traditie van de Orthodoxe Kerk zit danig in de weg om ook andere denominaties een gelijke speelruimte te geven in de samenleving.
In zekere zin zit Rusland op dit punt met dezelfde problemen als Europa drie eeuwen geleden. Pas na de Verlichting konden wij voorkomen dat kerkelijke verdeeldheid automatisch leidde tot godsdienstoorlogen. Voor die tijd was heel Europa een groot Noord-Ierland. Wie zegt dat het huidige Rusland niet rijp is voor een democratische rechtsstaat, waarin alle gezindten gelijk behandeld worden, heeft hoogstwaarschijnlijk het gelijk aan zijn zijde. Maar daarbij moet tegelijk worden opgemerkt dat het 200 jaar geleden in Europa evenmin voor de hand lag dat zich daar een stabiele parlementaire democratie zou vestigen. Dat lag eigenlijk alleen in het jonge Amerika in de lijn der verwachting.

De Protestantse Uitgeverij in Moskou
De Protestant Publishers is de grootste protestantse uitgeverij van Rusland. Na de oprichting 5 jaar geleden is het bedrijf, ondanks economisch barre tijden, snel gegroeid. Per jaar worden er meer dan twee miljoen boeken en bijbels geproduceerd. Ook verzorgt het de uitgave van een dagblad The Protestant met een oplage van 250.000 exemplaren, alsmede een paar tijdschriften. Tenslotte worden er wenskaarten, kalenders, posters e.d. gedrukt.
De uitgaven die wij zagen, o.a. een Engels-Russisch Nieuwe Testament van 1993 en diverse kinderboeken in kleur, zagen er kwalitatief zeer goed uit. Volgens Semchenko gebruikt men het beste papier dat in Rusland leverbaar is. Het bedrijf werkt in Moskou inmiddels op vier locaties. Er is ook een kleine boekwinkel waar de eigen uitgaven verkocht worden. De vestiging die wij bezochten, maakte een uitstekend georganiseerde indruk: een voor Russische begrippen goed ingerichte kantoorruimte, systematische ordening van dossiers, schoon en proper enz.
Op mijn vraag naar de distributiekanalen voor deze enorme aantallen boeken, antwoordde Semchenko dat men gebruik maakt van het netwerk van protestantse gemeenten. Bovendien heeft men zelf een project opgezet, waarbij men systematisch alle weeshuizen in Rusland bezoekt. Aan de hand van een uitgebreid enquête-formulier wordt niet alleen de behoefte aan literatuur gepeild, maar ook nagegaan in hoeverre er voldoende voedsel, kleding en andere elementaire levensbehoeften nodig zijn. Deze uitgeverij heeft dus ook een groot diakonaal project lopen.
Ondertussen ondervindt de uitgeverij wel de weerslag van de economisch-financiële chaos in het land. Om een boek uit te kunnen geven, moeten vooraf alle kosten aan de (toe)leveranciers worden voldaan (in roebels) vanwege de waardevermindering van de munt tijdens de produktieperiode. Door de verkoop kan een boek op termijn de aanmaakkosten terugverdienen. Er is evenwel geen investeringsfonds waaruit voorfinanciering mogelijk is. Geldleningen zijn vanwege de zeer hoge rentestand onmogelijk. Voor vertalingen geldt bovendien dat buitenlandse uitgevers de normale rechten in harde valuta in rekening brengen.

Een Russische Institutie
Ondanks deze penibele omstandigheden is Semchenko momenteel doende met een groot(s) project: de vertaling van de Institutie van Calvijn in het Russisch. Men gebruikt hiervoor de laatst verschenen Franstalige editie. Er wordt door een team van gekwalificeerde vertalers aan gewerkt. Tot hen behoort Natalija Rekunenkova uit St. Petersburg. Zij is een Russische Calvijn-specialiste die enige jaren geleden in Utrecht is gepromoveerd. Het project wordt o.a. gedragen door de Christian Reformed Church in Noord-Amerika. Zij levert ook een forse financiële bijdrage. Niettemin is er nog een bedrag van 160.000 dollar nodig om deze uitgave mogelijk te maken. Dit zou grotendeels in de vorm van renteloze leningen (in het westen) bijeengebracht kunnen worden. Misschien een idee voor onze diakonieën?!
Het eerste boek is nu vertaald en kan op korte termijn gedrukt worden. Semchenko denkt aan een oplage van 10.000 exemplaren. Het tweede boek is gepland voor het einde van 1995, terwijl de boeken 3 en 4 in 1996 kunnen verschijnen. Al met al een mooi voorbeeld van evangelisch-reformatorische samenwerking op zijn Russisch! Baptisten die hunkeren naar de gereformeerde standaardwerken. Misschien worden zij ooit wel smaakmakers van Calvijn, zoals Koreanen met Kuyper en Dooyeweerd aan de haal zijn gegaan. Wat een tijd, wat een wereld!

Arthur Zeilstra, Amsterdam/St. Petersburg

P.S.: Wie meer informatie wil over de theologie-beoefening in Rusland, kan ter eerste kennismaking goed terecht bij de inaugurele rede van prof. dr. W. van den Bercken, hoogleraar voor het Oosters Christendom aan de Universiteit van Nijmegen. De titel luidt: Theologische cultuur in het hedendaagse Rusland (Katholieke Universiteit Nijmegen, 1994). Hij vergelijkt de orthodoxe theologie met de moderne theologie in het westen. Jammer dat hij geen vergelijking trekt met de orthodox protestantse theologie ten onzent. Niettemin zeer aanbevolen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen