Stille tochten en religie

Verbonden

Het zou interessant zijn de geschiedenis van de protestantse vissersdorpen naast die van Volendam te leggen. Huizen bijvoorbeeld ging met de pastoor mee tot de Reformatie en werd historisch een protestantse enclave in een omgeving, waarin de Rooms Katholieke Kerk sterk bleef (Laren en Blaricum). Maar het zou vooral interessant zijn zulke gemeenten ook met elkaar te vergelijken als het gaat over de volksaard, inclusief de godsdienstige gezindheid. Is de levenssfeer niet vaak bepaald door sterke emoties: onstuimig als de baren van de zee? En is de godsdienstige gezindheid niet mede gekenmerkt door meer of minder doorleefde afhankelijkheid van de God van leven en dood? Er was sprake van een gemeenschappelijke strijd tegen het water, waarvan men leefde maar dat in de loop van de tijd zovele levens vroeg van vissers, die op zee omkwamen. Toen in Volendam in de kerk aldaar de doden zouden worden herdacht, werden dan ook velen uit Urk verwacht, het verschil in de godsdienstige gezindheid ten spijt. Ligt hier op de achtergrond wellicht toch die verbondenheid in de strijd tegen de zee?

              * * *

De vissersdorpen hebben altijd ook een bepaalde aantrekkingskracht en belangstelling genoten. Nu ik de laatste maanden bezig ben iets van de hervormde geschiedenis van de laatste halve eeuw op papier te zetten, valt het me op hoe vaak in de bladen uit hervormd gereformeerde kring gevoelvolle impressies voorkomen van predikanten (ds. J. T. Doornenbal, ds. W. L. Tukker, ds. J. van der Haar) over zondagen, die ze in een van de vissersdorpen doorbrachten. Daarbij werd overigens ook steevast de klederdracht in beeld gebracht en werd soms wel eens de schijn gewekt alsof godsvrucht en die kledij samenhingen. In de vissersdorpen is, als het erop aankomt, de kerk altijd sterk het centrum van de gemeenschap geweest. Daar vooral moest worden herdacht. Daar moesten nood en hoop in gebed en dankzegging voor Gods Aangezicht worden gebracht. Toen Huizen in 1945 het eerste bericht kreeg van bevrijding van het Duitse juk, stroomde het volk spontaan naar de Oude Kerk. Want daar zou zeker dienst zijn. Daar werd gedankt.

Uitingen
Evenals in de protestantse vissersplaatsen heeft in het roomse Volendam ook de secularisatie toegeslagen. Ook deze dorpen zijn niet meer zo 'kerks' als vroeger. Dat geldt kennelijk ook voor Volendam Maar in deze dagen van de ramp komt het rooms-religieuze karakter van het dorp naar boven. De kerk staat nochtans in het centrum en pastoor Berkhout is in deze weken een nationaal bekende figuur geworden. Opvallend is, dat hij herinnerde aan wat protestanten noemen 'de lijn der geslachten'. Hij wees op het tere geloof van zijn grootmoeder. Maar hij legde tijdens de stille tocht, die vorige week in Volendam werd gehouden, ook een Schriftplaats onder het volk, die overal is geciteerd. Hij herinnerde aan de geschiedenis van de jongeling van Nain, die door het machtswoord van Jezus 'Ik zeg u, sta op', werd opgewekt uit de dood. Daarmee gaf hij getuigenis, dat bij Jezus de dood niet het laatste woord heeft. Zulke woorden hoort men niet zo vaak bij de stille tochten, die vandaag in zwang zijn.

Tochten
De stille tochten zijn een nieuw fenomeen in onze samenleving. Altijd zijn bij schokkende gebeurtenissen al wel herdenkingssamenkomsten gehouden. In het verleden was daarvoor de kerk op vele plaatsen een geëigende plek. Nu echter de functie van de kerk in onze samenleving sterk is teruggedrongen, ontstaan spontaan alternatieven om gemeenschapszin tot uitdrukking te brengen. Daarin schuilt een verborgen, semi-religieus element. Er zit zeker ook een waardevol element in van solidariteit met nabestaanden. Maar daarin zit tevens ook de behoefte om uitdrukking te geven aan gevoelens van woede jegens schuldigen. Dat geldt met name wanneer criminaliteit op straat, met dodelijke gevolgen toeslaat. Daarvoor kunnen daders worden aangewezen en impliciet op worden aangesproken. Bij rampen als de Bijlmerramp, Enschede en nu Volendam is dat al anders. Maar ook dan worden gevoelens van woede geuit. Hoezeer daar óók echter sprake is of kan zijn van schuld, wegens nalatigheid in het treffen van voldoende veiligheidsmsaatregelen, hier ligt de schuldvraag toch beduidend anders dan bij criminele opzet.
Het is goed en geboden, om de schuldvraag achteraf te stellen. Maar daar, waar godsdienstige gezindheid een sterke rol speelt, zal dan de situatie in diepere zin anders worden beoordeeld, een andere dimensie krijgen dan wanneer louter wereldlijke criteria een rol spelen.

Aandacht
Naarmate de tijd na de verschrikkelijke gebeurtenissen in Volendam voortschrijdt, tekent zich ook een bepaald beeld af van de aandacht, die het IJsselmeerdorp heeft gekregen. Natuurlijk gaat het ook om de verschrikkelijke ramp zelf. Maar het feit, dat die ramp zich heeft afgespeeld in een gesloten gemeenschap, die Volendam is of heet te zijn, met bovendien een bepaalde godsdienstige achtergrond, verhevigt de belangstelling in die zin, dat de media specifieke achtergrondverhalen willen bemachtigen en naar buiten brengen. Het dorp staat al meer dan twee weken in de schijnwerpers van de media, zelfs zo dat Volendam nauwelijks gelegenheid krijgt om 'in stilte' de eigen doden te begraven. De camera's zijn hinderlijk aanwezig. En commentaren over de volksaard, inclusief de godsdienstige uitingen zijn niet van de lucht. Geen wonder dat Volendam van de mediaplaag wil worden verlost. Fotografen installeerden zich aan de kop van een rouwstoet of gingen op het altaar staan in de kerk. Begrijpelijk dat Volendam protesteert tegen het mediageweld en dat dit ook tot uitdrukking werd gebracht tijdens de stille tocht.
Het is de vraag of bij een dergelijke ramp in een plaats als Volendam de grote publieke belangstelling van mensen, die niet echt werden geraakt door de ramp, niet eerder een belemmering vormt voor de eigen verwerking van het verdriet dan een bemoediging. 'Was het teveel gevraagd om tien meter afstand te houden?' vroeg een jongere!! Opvallend is bijvoorbeeld, dat bij herhaling van reportages over de stille tocht, zoals die via de media plaatsvinden, vooral de 'hoge' buitenstaanders in beeld zijn, zoals premier Kok en de commissaris van de Koningin in Noord-Holland Van Kemenade. Het dorp moet straks zonder al die hooggeplaatsten verder.

              * * *

Hier dringt zich het beeld op van dorpen, die van tijd tot tijd in de aandacht van de media stonden wanneer zich een polioepidemie voordeed (Elspeet, Staphorst, Opheusden). Afgezien van de achtergrond, die daarbij een rol speelde, kwamen zulke dorpen breed in beeld om hun geslotenheid of godsdienstige gezindheid, terwijl de meeste seculiere media geen enkele antenne meer hebben voor godsdienst op zich, Iaat staan voor die van specifieke gemeenschappen, zodat zich al snel caricaturen voordoen. Dat blijkt vandaag in Volendam, het blijkt morgen in andere plaatsen, die als godsdienstige 'enclaves' worden aangemerkt.

Vragen
Vorige week hebben we aandacht gegeven aan de vraag hoe God in zo'n ramp als in Volendam aanwezig is. Daarop zullen we het laatste antwoord niet kunnen geven. Wel is het het geheimenis van de christelijke gemeente, dat ze met haar vragen voor Gods Aangezicht mag komen. Job kwam met zijn klacht voor Gods Aangezicht in zijn diepe lijden: 'Want God heeft mijn hart week gemaakt, de Almachtige heeft mij beroerd' (Job 23 : 16). Dat is niet de taal van woede of het stellen van de schuldvraag maar van worsteling met God. Vandaag wordt bij stille tochten of bij andere gelegenheden vaak uitdrukking gegeven aan woede, die geen adres heeft en geen uitweg. Als bij een wereldlijke stille tocht zich dan ook wereldlijke uitingen vermengen met godsdienstige gevoelens, ontstaat een probleem. Zeker wanneer autenthiek christelijke tonen klinken. Machtig als een toon mag doorbreken, dat op het machtswoord van Christus zelfs de macht van de dood uiteindelijk moet wijken. Maar of dat nog begrepen wordt?
Als vissersdorpen werden getroffen door rampen op zee werd God in verootmoediging aangeroepen. Wat zou onze samenleving er anders uit zien, ook in de omgang met leed en lijden, wanneer die gesteldheid vandaag meer aanwezig zou zijn. In Hel en hemel van Dachau citeert wijlen ds. J. Overduin zijn mede-lijder Titus Brandsma:
'Ik ben gelukkig in mijn leed,
Omdat ik het geen leed meer weet,
Enkel het aller zuiverst lot
Dat mij vereent met U, mijn God.'

v. d. G.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen