Calvijns verzoeningsleer (1)

Er ligt een hele afstand tussen Anselmus en Calvijn. Anselmus's boek 'Waarom God mens werd' was een typisch middeleeuws produkt, Calvijns 'Institutie' werd hét handboek van het reformatorisch christendom. Vijf eeuwen scheiden Calvijn van Anselmus; eeuwen waarin de verzoening door voldoening wel niet geloochend werd, maar waarin men zich desniettemin veel meer concentreerde op het misgebeuren dan op Golgotha. Het onbloedig offer dat de priester bracht wanneer hij de mis bediende, overschaduwde het ware offer dat door de Heere Jezus Christus zelf was gebracht.

Abaelardus

Het is ook niet helemaal juist, wanneer we zeggen dat de leer der verzoening, zoals de Schrift die leert, in de middeleeuwen niet is weersproken. Tegenover Anselmus heeft gestaan Abaelardus, die van het 'recht Gods' niet heeft willen weten en daarom ook niet van 'voldoening', maar eenzijdig uitging van de liefde Gods. De verzoening ging bij hem in hoofdzaak op in hetgeen er gebeurt in de mens, God zelf zou geen object van verzoening zijn. Bij Abaelardus zien we al de eerste aanzetten van een verzoeningsleer die in latere tijden in brede kringen de heersende zou worden.

Socinianisme

Toen eenmaal de Reformatie der kerk haar beslag begon te krijgen, kwam ook de verzoeningsleer opnieuw aan de orde. Calvijn heeft het begin daarvan meegemaakt, nog niet de volle ontwikkeling. In hoofdstuk XVII van boek II van zijn Institutie keert hij zich tegen het socinianisme, dat echter nog maar in opkomst was. Al 14 jaar was Calvijn dood toen Faustus Socinus zijn boek schreef waarin hij een frontale aanval deed op de anselmiaanse satisfactieleer, dus de leer van de verzoening door voldoening. En toen zou het nog ongeveer een kwarteeuw duren eer de zgn. Rakouer Katechismus deze sociniaanse verzoeningsleer voorgoed zou ijken.

De socinianen, volgelingen van Lelius en Faustus Socinus (oom en neef), hadden meer afwijkingen dan alleen deze ene, die betrekking heeft op de betekenis van Christus' dood en de verzoening. Zij verwierpen ook de leer dat Christus twee naturen heeft, een goddelijke en een menselijke. Zij ontnamen aan Christus zijn Godheid. Hoe nauwe relatie er is tussen deze beide ketterijen, de verwerping van Christus' godheid èn de verwerping van een verzoening door voldoening, is in 1958 nog eens extra aangetoond door de Zuidafrikaner dr. W. B. van Wyk in zijn proefschrift Die versoeningsleer in die Rakouer Kategismus.

En hoe zou men ook ooit aan Christus' dood de betekenis kunnen toekennen van het geven van voldoening voor 's mensen zonden en schuld, als men ontkent dat Hij de eeuwige Zoon des Vaders is? Omgekeerd, waar de verzoening door voldoening geloochend wordt, zoals heden bij zovele theologen, daar komt men er gemakkelijk toe om ook Christus' godheid te loochenen. Het een hangt hier wel heel nauw met het ander samen. 

Wij gaan er nu toe over Calvijns verzoeningsleer in een aantal grondlijnen te tekenen. Men vindt haar in hoofdzaak in de zes laatste hoofdstukken van boek II van de Institutie.

Bijbelse termen

1. Door Calvijn is over de verzoening gesproken in bijbelse termen. Hij exegetiseert de ene bijbeltekst na de andere. Op dit punt is er tussen Calvijn en Anselmus een groot verschil. De puur redelijke redeneertrant van Anselmus komt men bij Calvijn zogoed als niet tegen. Wel is er ook op dit punt, zoals in heel de Institutie, een sterk didactisch element, maar het zou verkeerd zijn dat rationalistisch te noemen. De vraag of Calvijn ook Anselmus' boek Waarom God mens werd gekend heeft, kan ik niet met zekerheid beslissen. In verband met de verzoening noemt hij Anselmus' naam niet. In een ander verband, dus elders in de Institutie, kwamen wij Anselmus' naam wel tegen. Hij heeft Anselmus dus wel gekend en ook tal van zijn geschriften. Het lijkt mij niet gewaagd om te veronderstellen dat hij dus ook Anselmus' boek over de verzoening heeft gekend, maar zekerheid heb ik hierin niet. Evenwel, wat betreft zijn methode van theologiseren is hij Anselmus beslist niet gevolgd. Calvijn ging het er niet om, door middel van een logische redenering de waarheid van het christelijke geloof aan te tonen, de Schrift was voor hem genoeg, hij ging uit van haar absoluut gezag.

Noodzakelijk

2. Ongeacht of Calvijn Anselmus' boek over de verzoening gelezen heeft al dan niet, we komen bij hem wel een hele reeks termen en woorden tegen die wij al eerder bij Anselmus tegenkwamen. Ook Calvijn spreekt over 'verzoenen' (in verschillende Latijnse termen), over 'voldoening geven', over 'betalen', over 'stillen van Gods toorn', over 'offer', 'verdienste', 'prijs', 'voldoening', over 'recht Gods', over de 'barmhartigheid Gods', over de 'toorn Gods' en over Gods 'straf'. Zelfs het woord 'noodzaak' of 'noodzakelijkheid' dat in Anselmus' betoog zulk een centrale plaats inneemt, ontbreekt bij Calvijn niet. Ook hij was ervan overtuigd, dat er een offer voor de zonde 'moest' worden gebracht. Maar opmerkelijk is wel dat Calvijn niet heeft wil­len weten van een absolute noodzakelijkheid. In Institutie II.XII. 1 zegt hij: Christus moest mens worden (een uitspraak die duidelijk aan Anselmus herinnert) om het ambt van Middelaar te volbrengen, maar dat was niet een 'absolute noodzakelijkheid'. Calvijn is altijd huiverig geweest om ten aanzien van God over absolute noodzakelijkheden te spreken. Daarvoor was hij te zeer overtuigd van de souvereiniteit en vrijheid Gods. Men moet er echter wel op letten, dat Calvijn aan zijn zojuist geciteerde uitspraak onmiddellijk toevoegt: het mens worden van Christus vloeide voort uit een 'hemels besluit'. Dus, aan Christus' menswording ligt een hemels besluit ten grondslag. God móest vanwege Zijn gerechtigheid de zondaar haten en zijn Zoon móest mens worden om voor de zonden te voldoen, maar dat alles staat binnen Gods hemels besluit, binnen Zijn eeuwige Raad. Tegenover het logicisme van Anselmus heeft Calvijn gesteld zijn geloofsovertuiging aangaande een eeuwige Raad Gods. Daardoor werd de souvereiniteit en vrijheid Gods gehandhaafd.

Niet eenlijnig

3. Er is bij Calvijn geen sprake van, dat hij eenlijnig, dat wil zeggen uitsluitend vanuit de liefde Gods over de verzoening zou hebben gesproken. Op dit punt is er een zekere affiniteit geweest tussen hem en Anselmus. En op dit zelfde punt is er tegelijk een geweldige distantie tussen Calvijns spreken over de verzoening en dat van tal van theologen in de vorige eeuw en in onze tijd. Calvijn weet op grond van de Schrift van de 'gerechtigheid Gods', van de 'toorn Gods' en van het 'oordeel Gods'. Hij noemt God een 'rechter' en zelfs, op meer dan één plaats, in bepaalde verbanden, een 'vijand'. God is voor Calvijn de 'bron van alle gerechtigheid'. In Institutie II.XVII.2 zegt hij: principium amoris est iustitia. Sizoo vertaalt deze woorden met: het begin der liefde is gerechtigheid. Oudere vertalingen zeggen, en dat lijkt mij juister, niet 'begin' maar 'beginsel'. De goddelijke liefde staat nimmer buiten zijn gerechtigheid. Calvijn verwijst hier naar 2 Cor. 5 : 21: 'Die, die geen zonde gedaan had, heeft Hij zonde voor ons gemaakt, opdat wij zouden zijn rechtvaardigheid Gods in Hem'. Christus moest 'zonde' gemaakt worden voor ons, opdat wij rechtvaardig voor God gerekend konden worden. Hij werd zonde gemaakt, dat wil zeggen door goddelijke toerekening. De liefde kon ons alleen in de weg van het récht bewezen worden. Zo kon Calvijn ook spreken van een 'stillen van Gods toorn'. Hij heeft recht en gerechtigheid niet opgeofferd aan de liefde. Welk probleem hiermee gegeven is, zullen wij nog nader onder ogen zien. Nu zij alleen geconstateerd, dat Calvijn de termen van recht, gerechtigheid, straf, betaling en voldoening niet uit de weg is gegaan. Als Schriftgetrouw theoloog kón hij dat ook niet.

Moderne theologen

Als heden een aantal theologen dat wèl doen, dan is dat omdat zij hun oren hebben toegestopt voor het totale getuigenis van de Schrift. De Schrift wordt door hen van deze termen gezuiverd. Zij zouden alleen maar in een zekere onderlaag van het Schriftgetuigenis te beluisteren vallen, en dus voor ons hebben afgedaan.

In een boekje Waarvoor stierf Jezus? (Kampen 1982) analyseert mevr. Flesseman-van Leer een aantal moderne 'belijdenissen' op het punt van de verzoeningsleer. Zij zegt: in al deze belijdenissen, 19 in totaal, staat Gods liefde centraal, ontbreekt de spanning tussen Gods liefde en rechtvaardigheid; nergens leest men dat God verzoend moet worden, steeds is het God in Jezus Christus die uit liefde voor de mensen de verzoening bewerkt. De aandacht concentreert zich in deze belijdenissen geheel op Jezus' solidariteit met de armen en de verdrukten. Men spreekt van een 'verzoeningsgebeuren', dat zich moet uitbreiden in het 'horizontale vlak', dat wil zeggen: onder mensen, rassen, enz. onderling. De offer-gedachte is in al deze belijdenissen zo goed als afwezig. Een eigenlijke 'christologie', dat wil zeggen: leer aangaande Christus, heeft men niet. Wel spreekt men veel over Jezus, maar dan over Zijn leven en Zijn leren, terwijl Zijn lijden en Zijn dood worden gezien als de consequentie van Zjn leven. De idee van de 'voldoening' is totaal uitgezuiverd.

Zo is het dus gesteld met de leer der verzoening in grote delen van de wereldkerk, waarin deze belijdenissen functioneren. Wij trokken even de lijn door naar eigen tijd, om te laten zien, welk een actualiteit de verzoeningsleer van Calvijn heeft. Zou niet haar bijbels karakter ons er voor moeten behoeden, ons ooit uit te leveren aan het moderne denken?

Wordt vervolgd

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen