Ooit stond Karel V aan het graf van Luther [2]

Vooral de Leidse en Utrechtse theoloog Joh. Hoornbeeck gaf voedsel aan de bekeringsgeruchten, maar wellicht was dat meer een vrome wens dan een bewijsbaar gegeven. Zou het anderen na hem wél gelukken om die geruchten hard te maken?
Met meer dan gewone belangstelling sloeg ik er het mooiste en dikste der nu verschenen Karel-boeken op na: 'Karel V, de keizer en zijn tijd', geredigeerd door de Belg Hugo Soly en met bijdragen van tal van vooraanstaande Karel-specialisten uit vele landen. Onder hen de Leidse hoogleraar Wim Blockmans, de Britten Peter Burke en Geoffrey Parker, de Duitser Heinz Schilling, de Spaanse Mia J. Rodriguez-Salgado en nog anderen. Het vele honderden pagina's tellende groot formaat boek boordevol foto's behandelt zo ongeveer alle facetten van Karels leven, werk en tijd, zoals diens dynastie, onderdanen, politieke wereld, de economie, de kunst, de muziek ten tijde van Karei V en zo meer.
Ik kan die 'pil' hier onmogelijk kort samenvatten, maar schenk graag extra aandacht aan de bijdrage van Heinz Schilling over Karel V en de religie: 'De worsteling om zuiverheid en eenheid van het christendom', eerder aangekondigd als 'De tijd van grote religieuze veranderingen'. In de pers was vooraf hier en daar gesuggereerd dat Schilling in dit stuk (blz. 285-363) nieuw bewijsmateriaal voor Karels sterfbedbekering zou aandragen. Is dat gebeurd?

Karel ontmoet Luther
Schilling begint met het gegeven, dat de keizer en de ketterse monnik Luther elkaar twee keer 'in persoon' hebben ontmoet. De eerste keer was dat op de vermaarde Rijksdag in Worms, kort nadat Karel het Duitse koningschap had aanvaard. De tweede 'ontmoeting' droeg een ander karakter: die was in 1547, een jaar na de dood van Luther. Keizer Karel stond toen, na de door zijn troepen gewonnen slag bij Mühlberg tegen de protestantse Duitse vorsten van het Schmalkaldisch Verbond, vermoedelijk met de later beruchte Alva aan Luthers graf in Wittenberg. Vermoedelijk, want helemaal onweersproken en contemporain is het bewijsmateriaal ervoor niet. Maar Karel heeft Luthers gebeente niet laten opgraven en verbranden, zoals dat voorheen met de Engelse reformator Wycliff wel was gebeurd.
Schilling: Karei beschouwde in 1521 de Wittenbergse professor als een aartsketter, maar hij weigerde Luthers vrijgeleide naar de Rijksdag te doorbreken, hoewel zijn leermeester Adriaan Boeyens, de latere Hollandse paus, het Karel aanried. Maar men mag daar, volgens Schilling, niet uit afleiden dat de keizer, de beschermer des geloofs, persoonlijk wellicht toch sympathiseerde met de ketterse monnik. Dat vrijgeleide en die geweigerde beenderenverbranding waren 'evenzeer een uitdrukking van wereldlijke politiek als een weerspiegeling van de persoonlijke religiositeit en de kerkelijk-politieke doeleinden van de keizer'.
Hoe zat het dan met die persoonlijke religiositeit? Die valt, zegt Schilling in dit Mercatorboek, niet gemakkelijk vast te stellen. De vorst liet zich er in het openbaar nauwelijks over uit, anders dan later Ferdinand II en Maximiliaan van Beieren. Karel was 'preconfessioneel', hield zich verre van de vernieuwingen van de r.-k. kerk na Trente.

Rijksdag te Worms
Wel onderging hij als jongeling de invloed van de Broeders des Gemenen Levens en van het christelijk humanisme. Zijn leven lang bestreed hij politiek de ketterij en hij stond in menig opzicht niet verder van Calvijn af dan van Luther. Toch liet hij na zijn troonsafstand weten dat hij zich eigenlijk liever verre had gehouden van de wereld om geheel in dienst van God te leven. Dezelfde man schreef eigenhandig op 19 april 1521 een verklaring als antwoord op Luther die hij een dag eerder op de Rijksdag had horen spreken. Karel sprak zijn spijt uit dat hij niet eerder krachtig tegen Luther was opgetreden, de verstokte en notoire ketter. Bij zijn troonsafstand op 25 oktober 1555 in Brussel erkent hij zijn falen. Maar toen zijn broer, de Rooms-Koning Ferdinand, met de protestantse vorsten een wapenstilstand (Trève) en een 'eeuwigdurende godsdienstvrede' wilde sluiten, liet Karel weten dat zijn geweten hem zulks verbiedt. Hij past zich steeds flexibel aan veranderende situaties aan, maar als rode draad door zijn leven en daden loopt die kerkpolitiek van eenheid van godsdienst. Onvoorwaardelijke terugkeer van de vernieuwers in de moederkerk stond bij hem voorop. Dat beroep op zijn geweten doet protestants aan, maar is net zo goed een 'oer-katholiek credo'. Schilling erkent dat bepaalde uitingen van Karel door protestanten geclaimd zijn, maar ze blijken juist heel goed rooms te moeten worden geïnterpreteerd.

Ondogmatisch vroom
Een gezant van Venetië erkent na zijn bezoek aan de keizer, dat deze buitengewoon rechtvaardig en zeer religieus is, zolang het staatsbelang er niet mee gemoeid is. Deze Niccolo Mocenigo stelt vast dat Karel twee missen per dag laat lezen voor zijn ziel en die van de keizerin, dat hij minstens zes keer per jaar te biecht gaat, en net zo vaak ter communie. Ook anderszins is hij een zeer trouw zoon der kerk, maar hij stond zijn biechtvaders geen politieke invloed toe. Hij was zich bewust, door God uitverkoren te zijn tot politieke daden en naar die zending handelde hij.
Een van zijn biechtvaders, Carcia de Loaysa, correspondeerde uitvoerig met de vorst en die brieven geven een goede kijk op Karels hoge roepingsbesef. Bij het gesprek tussen de keizerlijke partij en de protestanten ging het hem, zo citeert Schilling o.m. H. Rabe, er niet om waaróver men het eens werd, maar dat men het eens werd. Dogmatische vragen hadden Karels interesse niet.
Als Schilling het sterfbed van de keizer beschrijft, op 21 september 1558, zet hij uiteen dat de woorden van aartsbisschop Carranza over Christus' kruisdood als voornaamste bron van genade een uiting was van zogeheten preconfessionalistische r.-k. Christusverering (dus niet van verkapt protestantisme).
Karel voelde nimmer, ook toen niet, de noodzaak van het radicale 'Christus alleen' van Luther en de andere hervormers. Aan Karels sterfbed stonden echter ook een paar 'confessionalistische' katholieken, die de woorden van Carranza toch te dubbelzinnig vonden. Zij zorgden voor die extra roomse toevoeging, dat de uit Christus' offerdood voortvloeiende genade door de heiligen bewerkt werd. En de keizerlijke biechtvader gaf Carranza later aan bij de Inquisitie wegens vermeende lutherse ketterijen.
Maar volgens Schillings interpretatie van de schaarse gegevens kan men beslist niet komen tot een sterfbedbekering van Karel in lutherse richting. Dat zouden protestanten natuurlijk wel willen, maar de keizer zelf geeft geen aanleiding tot deze gewenste uitleg en de troost van de dominicaan Carranza paste, ondanks het wijzen op Christus' volbrachte offer, in de roomse leer die Karel voorstond. Hij hoorde met genoegen het werk van Christus aan, maar evenzeer vond hij troost in de schat aan genade, die heiligen ook voor hem zouden hebben verworven.

Geen ommekeer
En Hoornbeeck en Comrie dan? Was hun uitleg van een 'sterfbedbekering' alleen maar een vrome, protestantse, wens? Schilling noemt hen niet, toont ook begrip voor hen - ook in de Duitse lutherse landen - die natuurlijk graag van zo'n krachtdadige ommekeer van de vorst, toen het al twee voor twaalf was, melding hadden willen maken. Maar nauwkeuriger wetenschappelijk onderzoek - ver gevorderd na de tijd der beide Nederlandse protestantse godsgeleerden - doet Heinz Schilling toch besluiten, dat de keizer, die in het klooster San Yuste zeer vroom en plichtsgetrouw leefde, als een zoon van de oude H. Roomse Kerk is gestorven. De beide ontmoetingen met Luther, in Worms en na de dood van de hervormer in Wittenberg aan diens graf, hebben geen echte ommekeer in zijn leven (en sterven) teweeggebracht. Daarmee is in dit alleszins magistrale boek over de tijd van keizer Karel wel een voorlopig definitief antwoord gegeven op die vraag naar Karels late ommekeer. Het valt niet aan te nemen dat er na Schilling nog weer nieuwe onthullingen opduiken die de bekering van Karel zouden moeten bewijzen. De relatief weinige bronnen zijn uitputtend doorvorst en ik vind dit hoofdstuk bepaald overtuigend. Schilling heeft begrip voor die andere opvatting, maakt ze niet belachelijk als een door evengelisatiedoeleinden ingegeven mythe, maar ontleedt de documenten. Publiciteit in de pers als zou Schilling nu juist die bekering van Karel met de stukken aantonen blijkt er naast te zitten.

Fraai Mercator-boek
In het bestek van dit artikel kon ik slechts één hoofdstuk uit dit rijke boek extra belichten. Dat betekent niet, dat de andere bijdragen in hun soort minder waardevol zouden zijn. Wie leven en werk van de Habsburgse vorst - meer Nederlander en zelfs Fransman dan van 'Duits edel bloed' - wil bestuderen en op kostelijke wijze verlucht wil zien, komt vanzelf bij dit Mercator-boek uit.
Meer dan ooit geldt hier wel: alle waar naar zijn geld: vele honderden illustraties, overwegend in kleur, uitgebreide noten, literatuuropgaven, registers, genealogische tabellen en auteurs van naam, onder wie de al genoemde Wim Blockmans, Peter Burke en Geoffrey Parker, boeiende stukken over Karels verheerlijking in mythevorming, zijn godsdienstpolitiek en kunstzin, zijn onderdanen en strijd en zo meer. Interessant zijn met name ook de hoofdstukken van Peter Burke, 'Karel V (her)bekeken', en van Fernando Checa Cremades over 'De beeldvorming rond Karel V'. Zij laten zien hoe vooral in de 19e eeuw bepaalde stereotiepen van de keizer ontstonden, zeker in het protestantse kamp. Toen ontstonden ook doeken als 'Karel V bij het graf van Luther' of 'Karel bevrijdt christelijke slaven in Tunis' (van Nicaise De Keyser). Friedrich Schiller beschreef in 1788 Karel als een despoot en prees de vrijheidsstrijd der Nederlanden en de Amerikaan John L. Motley, vurig protestant, typeerde Karel als een ongelovige en bedrieglijke heerser, bedreven in politiek.

Uitgever en prijs
Kortom, dit boek - aanvankelijk aangekondigd als 'De wereld van Keizer Karel', maar uiteindelijk toch 'Karel V 1500-1558, de Keizer en zijn tijd' genaamd - is qua inhoud én uitvoering een prijzenswaardig en prijswaardig boek. De uitgever, Mercator-Fonds aan de Meir in Antwerpen, heeft ook een naam hoog te houden. De firma heet naar de vermaarde kaartkundige en typograaf Gerard Mercator. Al tal van jaren geeft men prachtig verzorgde boeken op groot formaat uit, gewijd aan kunst, cultuur en geschiedenis, gestoken in luxe cassettes en soms verschijnend in drie of vijf moderne talen tegelijk.
Aan zo'n boek hangt natuurlijk een stevig prijskaartje, maar dat mag dan ook. De Nederlandse vertegenwoordiger van de Belgische uitgeverij, Amsterdam University Press, vraagt er 268 gulden voor. Maar dat kilo's zware boek telt dan ook 530 pagina's, ca. 500 foto's (waarvan ca. 400 in kleur), een losse genealogie etc. Het boek is ontegenzeggelijk het omvangrijkste en fraaiste boek bij het Karel-jubileumjaar. Een ideaal jubileumcadeau... Te bestellen bij de boekhandel of bij Amsterdam University Press, tel. 020- 4200050, ISBN 90 6153 433 X.

H. J. J. VAN AS, APELDOORN

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen