Verlengstukken

Theologie en politiek is een heikele combinatie. Dat blijkt uit een column van prof. dr. Ad de Bruijne (Theologische Universiteit Utrecht). Hij acht het nodig om opnieuw na te denken over burgerlijke ongehoorzaamheid. Ik citeer uit een column van zijn hand in het Nederlands Dagblad van 30 juli. Het gaat over Romeinen 13, de bekende woorden over gehoorzaamheid aan de overheid.

Nederlands Dagblad (1)

In de eerste plaats kun je Paulus’ woord niet op elke tijd onveranderd toepassen. In de 16e eeuw bepleitten gereformeerden bijvoorbeeld een recht van opstand. Paulus kende dat niet. Wel schrijft hij dat regeerders belonen wie goed doen en bestraffen wie kwaad doen. Maar als de overheid dat nu eens niet doet? Overkomt dat jezelf, dan moet je vaak onrecht verdragen. Maar als regeerders naasten of hele samenlevingen onrecht doen? Dan mag je voor anderen opkomen en je verzetten. In de 16e eeuw liep dat via lagere overheden. In ons democratisch bestel zijn burgers samen verantwoordelijk. Een recht van opstand vandaag omvat ook burgerlijk verzet in dienst van ontrechte naasten. In de tweede plaats lijkt de situatie vandaag in Nederland en andere westerse landen op de opkomst van Hitler in de jaren dertig. Trump en Wilders klagen wel verongelijkt om die parallel. Maar Trump heeft openlijk geflirt met Hitler. En onderzoek laat veel overeenkomsten zien tussen toen en nu. Hitler begon niet als het beest dat hij later bleek te zijn. Hij viel vooral op door beledigende en extreme retoriek en hij speelde in op een brede maatschappelijke onvrede. Zo ook Wilders, Le Pen, De Winter en Trump. Hitler was ook geen dictator. Hij werd democratisch gekozen. Had God hem dus aangesteld? Ja, zeiden de meeste christenen. Slechts enkelen ontkenden het en verzetten zich. De geschiedenis gaf hen gelijk. In de derde plaats is de PVV zelf antidemocratisch. Democratie veronderstelt de waarde van woorden. Je zoekt samen het gedeeld goede voor een land. Vrijmoedig presenteer je de eigen visie daarop. Respectvol beluister je de ander. Ieders stem telt. Maar PVV’ers zijn nihilisten. Hun woorden zijn bedoeld als machtsmiddelen.

Vandaar de jarenlange grofheid van Wilders en de zijnen. Daarom ook presenteren zij zich nu ineens beschaafder, zonder enige verantwoording. Want nu bevordert zo’n vernisje beschaving hun macht. Stel het maar scherp: De PVV kwam met geweld aan de macht. Verbaal geweld. Dat bedreigt de democratie. Daarom vrees ik dat burgerlijke ongehoorzaamheid onvermijdelijk wordt. Minstens past blijvend profetisch protest tegen het lege en leugenachtige aura waarin populistische regeerders hun rol spelen. Vooralsnog geloof ik niet dat PVV-bewindslieden door God over ons gesteld zijn.

Het bovenstaande zal bedoeld zijn als een zakelijk betoog, maar blijkt nogal tendentieus. Met name als hij beweert dat de situatie van dit moment lijkt op de opkomst van Hitler. ‘Onderzoek’, zo schrijft De Bruijne, ‘laat veel overeenkomsten zien tussen toen en nu.’ Welk onderzoek? Iedereen die zich een beetje verdiept in de situatie van de republiek van Weimar ontdekt dat de verschillen tussen toen en nu juist enorm groot zijn. Duitsland had de Eerste Wereldoorlog verloren, was economisch totaal failliet, ging gebukt onder een enorme werkloosheid (predikant Martin Niemöller is als voormalig marineofficier nog een tijdje boer geweest), moest herstelbetalingen opbrengen en kreeg in 1929 een volgende crisis over zich heen: de beurskrach. De politieke instabiliteit nam met het jaar toe en het antisemitisme gedijde goed.

Niets van dat alles is nu aan de hand, behalve het toenemende antisemitisme maar dat heeft nu een heel andere oorzaak dan toen. Patrick Dassen schrijft in zijn boek De Weimarrepubliek. 1918-1933: ‘Immers, de Weimarrepubliek was ook voorgeschiedenis van de democratische Bondsrepubliek, en niet alleen van het nazisme.’ Hoe kan men dan uit de losse pols beweren dat er zoveel overeenkomsten zijn tussen toen (de opkomst van Hitler) en nu, om vervolgens – alsof het een kleinigheid is – een lans te breken voor burgerlijke ongehoorzaamheid?

Nederlands Dagblad (2)

We blijven bij de theologie. Blijkens het onderstaande is het onrustig in theologenland. Prof. dr. Gijsbert van den Brink schreef met twee collega’s een boek over een niet alledaags onderwerp, namelijk over vooruitgang in de theologie. Het ND (6 augustus) had een gesprek met hem.

Kennen christenen God nu beter dan vroeger? Of is het absurd om dat te zeggen? Ook in de theologie is er vooruitgang, zegt theoloog Gijsbert van den Brink. En dat is ook hard nodig. Maar vooruitgang in de theologie is niet ‘zomaar nieuwe dingen bedenken’.

Kan God lijden? Heeft Hij emoties? De traditie van het christendom geeft vrijwel unaniem ontkennend antwoord op beide vragen, stelt theoloog Gijsbert van den Brink. ‘Maar de theologie in onze tijd zegt bijna onverdeeld dat God wél lijdt en emoties heeft. Dat zien we namelijk terug in de Bijbel.’

Het is een van de voorbeelden die Van den Brink aanhaalt vanuit een nieuw verschenen boek over geloof en wetenschap, waarvan hij zelf een van de auteurs is. Progress in Theology. Does the Queen of the Sciences Advance?, over wat vooruitgang in de theologie precies is.

‘Theologie als zelfstandige discipline staat onder druk’, merkt Van den Brink. ‘Theologische faculteiten verdwijnen van verschillende universiteiten, vaak gemotiveerd met overwegingen als het ontbreken van een duidelijke vooruitgang in de discipline.’

Volledig onterecht, als het aan Van den Brink en zijn collega’s ligt. Daarom besloot hij, samen met filosoof Rik Peels en theoloog Bethany Sollereder, een boek samen te stellen dat iets van de talloze vormen van vooruitgang in de theologie laat zien. ‘Er is geen goede aanleiding om theologie weg te houden van de universiteit. We voelden ons uitgedaagd om dat te laten zien. Er zit dan ook wel iets apologetisch in’, erkent Van den Brink. Hij somt een aantal voorbeelden op, waaruit blijkt dat de theologie vooruitgang kent. Zo geloven christenen niet meer in de ‘Cham-theorie’, waarbij rassendiscriminatie wordt gelegitimeerd aan de hand van de zoon van Noach die zijn vader bespotte. Of de ontwikkeling van ecotheologie, waarbij voor het eerst intensief wordt nagedacht over wat de Bijbel zegt over de opdracht van mensen in relatie tot de schepping.

Ook het nadenken over de positie van Israël is sterk verbeterd vergeleken met vroeger, toen er in de theologie sterk anti-judaïstisch, en soms ronduit antisemitisch, werd gedacht. Dat theologie ontwikkelt, noemt Van den Brink dan ook vooruitgang. ‘We leren meer over de geschiedenis van de teksten, en krijgen zo uiteindelijk ook meer kennis over God.’

De universiteiten stellen de theologie in gebreke. De theologische wetenschap is geen wetenschap omdat zij te weinig vooruitgang laat zien. Is dat zo? Het is maar hoe je het bekijkt. Misschien is het andersom en komt de wetenschap, ondanks ‘vooruitgang’, niet verder dan een pas op de plaats. Vooruitgang moet ergens aan gemeten worden. Boekt de filosofie vooruitgang? Wie bepaalt dat? En hoe zit het met de geschiedeniswetenschap? Die wetenschap is per definitie aan het verleden gebonden, dus wat is vooruitgang? Elke wetenschap vermeerdert kennis, maar is dat hetzelfde als vooruitgang boeken?

Veel urgenter dan de kwestie van vooruitgang lijkt mij de vraag of de theologie nog in staat is kritische vragen te stellen aan wetenschap en samenleving. Nu lijkt het erop dat de theologie daarvan een verlengstuk wil zijn. Wat is de theologie: koningin of slavin?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen