De leer der verzoening in de oude kerk

De leer der verzoening is zulk een centraal gegeven in het getuigenis van de Heilige Schrift dat vele gemeenteleden — wat gunstig te beoordelen valt — als slapende honden wakker worden, wanneerer afwijkende meningen, in welke vorm ook, verkondigd worden, zoals een aantal jaren geleden door dr. P. Smits en daarna, in de zeventiger jaren, door dr. H. Wiersinga. Dan komt het kerkvolk in verzet, het voelt zich beroofd van haar hoogste goed: de troost in leven en sterven. Zelfs moeten dan synoden, of ze willen of niet, zich buigen over de materie en zich uitspreken. De Hervormde synode deed dat in 1967 in haar schrijven 'De tussenmuur weggebroken' en de Gereformeerde synode deed het in haar rapport 'Verzoening met God en mensen', in 1976.

Hoewel deze rapporten alweer enkele jaren achter ons liggen, is toch de zaak zelf daarmee nog niet van de baan. Trouwens, deze rapporten hebben op geen enkele wijze ook maar een steentje bijgedragen om de verontrusting weg te nemen. Zij waren, zoals zovele synodale rapporten, noch vlees noch vis, en in ieder geval niet hét woord waar de kerk op wachtte.

Het is niet onze bedoeling in dit reeksje artikelen diepgaand op deze rapporten en hun inhoud in te gaan. Wél zal de inhoud ervan bij hetgeen wij gaan schrijven de achtergrond blijven vormen. Zo ook de mening van Wiersinga. Wij houden hem, en niet alleen hem, maar ook vele anderen die nadien ongeveer dezelfde geluiden hebben laten horen, in gedachten.

Maar de eigenlijke bedoeling die wij hebben is een andere. Wij willen het verleden van de kerk bevragen. Hoe is er in de kerk in vroeger dagen over het thema van de verzoening gedacht? Hoe was het in de oude kerk, in de kerk van de Middeleeuwen en hoe bij Calvijn, de voor ons doel belangrijkste vertegenwoordiger van de Reformatie?

Dogmatiek

Vóór wij hiertoe overgaan eerst een opmerking van meer algemene aard. Wanneer wij spreken over de verzoening, hebben wij het over een thema uit de christelijke geloofsleer, beter gezegd: uit de dogmatiek. Dat woord behoeft niemand af te schrikken. Dogmatiek is niet anders dan de gegevens die men vindt in de Schrift en die al verwoord zijn in de christelijke belijdenissen in een systematisch verband te zetten. En dat is nodig, want het christelijke geloof is ten diepste één.

Juist die eenheid wil ik even extra onderstrepen. De leer van de verzoening kan nooit geheel op zichzélf worden behandeld, los van andere 'stukken' van het christelijke geloof. Wie over de verzoening spreekt, heeft het tegelijk ook over God, over Jezus Christus en over het heil. Het één hangt hier met het ande^ geheel samen.

Om een paar voorbeelden te geven. Als er in ons spreken over God geen enkele ruimte is voor zijn 'toorn', dan zal men in de verzoeningsleer noodzakelijkerwijs de 'voldoening' moeten laten schieten. Als wij in Jezus Christus wel een mens zien maar niet God zelf, met andere woorden, als wij loochenen zijn eeuwige godheid, dat Hij wezenséén is met de Vader, dan is het onmogelijk dat wij in de verzoeningsleer handhaven dat Hij de toorn Gods tegen de zonde voor anderen heeft kunnen dragen. Nog een voorbeeld. Als het heil voor ons niet anders is dan dat wij eenmaal de onsterfelijkheid en het eeuwige leven zullen beërven, dan zullen wij liever over 'verlossing' spreken dan over 'verzoening'. Onze conclusie is dan ook, dat bij ons spreken over de verzoening nog veel méér in het geding is dan alleen maar de verzoening. Héél ons christelijke geloven en ons christelijke leven is ermee gemoeid.

Apostolische vaders

Dat brengt ons tot de zaak waar het om gaat: de verzoeningsleer in de oude kerk. Als wij beginnen bij de christen-schrijvers uit de tweede eeuw, die men wel de 'apostolische vaders' noemt, omdat zij nog leerlingen van de apostelen zijn geweest, dan moeten wij constateren, dat zij wel spreken over de vergeving der zonden en ook wel over het lijden van de Heere Jezus Christus, maar geen eigenlijke verzoeningsleer hadden. Hun interesse lag elders, niet zozeer bij de verzoening en bij de rechtvaardiging als wel bij het christelijke leven en de heiliging. Hoe de christen leeft en leven moet, dat boeide hen. Daarnaast vindt men bij hen ook chiliastische voorstellingen, de verwachting van een duizendjarig vrederijk op aarde —, maar dat geldt voor slechts een paar van hen. En bij een ander, Ignatius, vindt men mystieke voorstellingen. Maar nogmaals: geen eigenlijke verzoeningsleer. Van een man als Justinus de Martelaar geldt hetzelfde. Hij was een christen-wijsgeer. Wij vinden bij hem wel speculaties over het Woord (de Logos), maar niet de christelijke verzoeningsleer zoals wij die kennen.

Men zal moeten bedenken dat de figuur van de Heere Jezus Christus bij hen niet die helderheid en duidelijkheid had als bij Paulus en Johannes. En we hoorden al, dat de leer aangaande Christus mede bepalend is voor de leer der verzoening; zodat het ons niet behoeft te verwonderen dat wij bij al deze oude kerkelijke schrijvers en theologen zo weinig over de verzoening tegenkomen.

Bevrijding

Wie de befaamde Dogmengeschichte van R. Seeberg erop naslaat, ontdekt dat het thema van de verzoening eigenlijk pas voor het eerst aan de orde is gekomen bij Irenaeus, bisschop van Lyon, en bij Hippolytus te Rome, die beiden in de tweede helft van de tweede eeuw leefden.

Maar de leer der verzoening heeft bij hen een eigen karakter. In de dood van Christus zien deze theologen meer een bevrijding dan een verzoening. De verzoening gaat schuil achter de verlossing. Blijkbaar richtten deze theologen en velen van hun tijdgenoten meer hun oog op de duivel dan op de zonde. De duivel heeft macht gekregen over de mens, dat vooral zat hen dwars. En de mens heeft daarin zelf bewilligd. De macht van de duivel is dus in zekere zin 'rechtmatig'. Hij kan, als Christus komt om de mens te bevrijden, een 'losprijs' eisen. Christus' dood was het betalen van die losprijs. Daardoor zijn nu de gelovigen bevrijd. En tegelijk zijn ze bevrijd van de dood. Het kruis van Christus was ook de levensboom. Het ging deze christenen om de onsterfelijkheid, het eeuwige leven. Hun hoop was er op gericht eens eeuwig te leven en zelfs de goddelijke natuur deelachtig te worden. God is mens geworden, opdat de mens God zou worden! Zij durfden het aan om te spreken over een 'vergoddelijking' (apotheose) van de mens.

Bij dat alles stond de verzoening wel ver op de achtergrond. Zij was er wel, maar was geen eigen thema. De verlossing was dat wél.

Westerse kerkvaders

Pas onder de 'westerse' kerkvaders is dat anders geworden. De bekende Tertullianus (Carthago) sprak over 'voldoening' (satisfactio) en over 'verdienste'. Het vreemde is echter dat hij deze termen wel gebruikte, maar ze niet toepaste op het werk van de Heere Jezus Christus. Hij gaf ze een plaats in de boetepraktijk. De zondaar die boete doet, moet 'voldoening' geven, en zo de genade terugverdienen. Ambrosius (Milaan) is de eerste kerkvader geweest die de term 'voldoening' wel op Christus' werk toepaste. Bij hem vindt men het begin van de eigenlijke verzoeningsleer.

Augustinus

Augustinus (Hippo Reghius) ging op dat spoor verder. Maar toch niet zo helder en klaar als wel wenselijk was. De Duitse dogmenhistoricus Otto Scheel zegt, dat er bij Augustinus in zijn verzoeningsleer allerlei lijnen door elkaar heenliepen (Die Anschauung Augustins über Christi Person und Werk, 1901). Zelfs ziet Scheel (wat overigens te betwijfelen valt) de gedachte van de 'loskoop', dus de verlossing, bij Augustinus als de meest centrale. Hiermee zou Augustinus dus hebben gestaan op het spoor van de 'oosterse' kerkvaders.

Wij menen dat dit te ver gaat. Ook bij Augustinus, evenals bij Ambrosius, vindt men de gedachte van de 'voldoening', wat men noemt de satisfactie-theorie. Christus' dood is dan een vervanging geweest van onze schuld en straf. Hij leed en stierf voor de Zijnen. Hij heeft Gods toorn gestild.

Dit alles heeft Augustinus echter bewust niet in mindering willen laten komen op de liefde Gods. Dat God door Christus' dood van gezindheid zou zijn veranderd, heeft hij afgewezen (F. H. Kettler, RGG sv).

Wij zeiden al, bij Augustinus lopen allerlei lijnen door elkaar heen. Augustinus was ook een mysticus, en dat deed hem spreken over Christus als de Bruidegom, waarbij Christus als de Verzoener dan meer terugtrad. Augustinus sprak ook over Christus als 'medicus', geneesheer. Augustinus was een veelzijdige geest. Dat hij de verzoening en de rechtvaardiging zo helder geleerd heeft als Luther en Calvijn, kan men niet zeggen.

Merkwaardig is ook wat Augustinus heeft gezegd over Christus' geboorte, lijden en sterven, dus zijn heilswerk op aarde. Volgens hem had God ook op een andere wijze de mensen kunnen behouden. Dat God zijn Zoon naar deze aarde zond vond Augustinus wel 'passend', maar niet 'noodzakelijk'.

Het was de beste en de mooiste wijze die God heeft bedacht om de mensen tot de zaligheid te brengen, maar absoluut nood­zakelijk was Christus' geboorte en was zijn lijden en sterven niet.

Het is onmiskenbaar dat Augustinus hiermee Christus' historische heilswerk tot op zekere hoogte 'toevallig' heeft gemaakt, en de christen er 'losser' van heeft gemaakt. De mysticus die Augustinus was, heeft hem hierin parten gespeeld. De mystiek kan, als het moet, zonder Christus' heilswerk op aarde. Gelukkig is Augustinus niet alleen maar mysticus geweest!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen