Uit de pers

Chaim Potok

'Er zullen altijd joden zijn, zolang ze het zich herinneren. Er bestaat geen grotere zonde dan het vergeten'. Die uitspraak zet Simon Wiesenthal neer voorafgaand aan zijn Kroniek van het joodse lijden 'Elke dag gedenkdag' (Amsterdam/Brussel 1987). De belangstelling voor het joodse volk is ook in de kring van onze lezers aanwezig. De vele reizen naar Israël, soms ook georganiseerd vanuit plaatselijke gemeenten, onderstrepen die belangstelling en wakkeren hem verder aan. Chaim Potoks boeken staan in nogal wat boekenkasten. Onlangs verscheen weer een boek van zijn hand 'De familie Slepak' geheten. In Vrij Nederland van 29 juni 1996 stond een interview met Potok te lezen. Daarin komen aan de orde de centrale joodse rol in de westerse cultuur, de kabbala als inspiratiebron, de verkiezingswinst van Sjtsjaranski en het gevaar van het joodse fundamentalisme. De familie Slepak gaat over twee generaties sovjetjoden. De vader Salomon Slepak is een bolsjewiek die de revolutie helpt maken en opbouwen. De zoon Volodya wordt dissident, refusnik en vecht meer dan twintig jaar lang voor een uitreisvisum naar Israël. De Slepaks zijn joden die breken met het systeem, het land en de cultuur. Ze zijn klaar met Rusland.

'Pas geleden sprak ik met Aleksandr Zinovjev, een Russische dissident. Hij was van mening dat het vertrek van de vele honderdduizenden joden uit de Sovjet-Unie heeft bijgedragen aan haar ondergang. En dat het een ramp is voor het huidige Rusland.

"Het is een catastrofe voor dat land. Ik heb geen idee waarom een ogenschijnlijk slim volk een regeringsvorm bedenkt waar zulke dingen mogelijk zijn. Het is bijna alsof je in je eigen hoofd schiet. Ze lieten hun beste mensen gaan in plaats van ze op te nemen. Dubbel ironisch omdat die mensen graag opgenomen wilden worden. Hetzelfde gebeurde onder Hitler. Ik zeg het niet graag, maar met de joden hadden de Duitsers de oorlog waarschijnlijk gewonnen.

Misschien is het een zegen dat sommigen de joden zozeer haten dat ze om ons te doden zelfs bereid zijn zichzelf te doden. Het lijdt geen twijfel dat het verlies van joods materiaal in de Sovjet-Unie en Hitler-Duitsland een bijdrage heeft geleverd aan de ondergang van deze regimes. Het is nu zelfs moeilijk om in Moskou een behoorlijke arts te vinden.'

Potok windt zich zichtbaar op. Na een korte pauze vervolgt hij: 'Het is een zieke, pathologische haat. Het is ook nu weer in Israël aan de gang met die bomaanslagen."

De Israëlische schrijver Amos Oz vroeg in een open brief aan zijn Palestijnse vrienden waarom hun volk zich voor zoiets laat gebruiken.

"Het is een daad die geboren wordt uit uiterste irrationele verwordenheid. Een houding ten opzichte van een ander volk die je doet geloven dat die andere mensen werkelijk demonisch zijn en dat je een belangrijke bijdrage aan de wereld levert door hen te doden."

Het leven in Israël moet voor de Slepaks toch ook wel teleurstellend zijn. Niet alleen maar de mooie voorstelling waar ze meer dan twintig jaar voor geknokt hebben.

"Het is inderdaad een wrang verhaal. Per slot van rekening bestaat die hele Sovjet-Unie niet eens meer. Ze zeggen zelf dat ze nergens spijt van hebben, maar je ziet in hun ogen en gezichten dat er toch pijn is. Hun kinderen en klein­ kinderen wonen in Amerika. Hun leven is gebroken. Volodya kan na twintig jaar onderbreking niet weer ingenieur worden. Ze beginnen oud te worden. De Russen in Israël worden bekeken als buitenlanders, als oorzaak van toenemende prostitutie en misdaad. Toch ben ik benieuwd hoe ze zich nu voelen vlak na de verkiezingen. Nu de Russen plotseling een belangrijke speler zijn geworden in het politieke spel in Israël. De emigrantenpartij van Sjtsjaranski, Jisrael Ben-Aliah, heeft zeven zetels in de Knesset gekregen. Ze zullen deelnemen aan de coalitie. Sjtsjaranski wordt dan waarschijnlijk minister. Slepak is zeer actief in de nieuwe partij. Wat zijn rol dan zal zijn weet ik nog niet."

U beschrijft Sjtsjaranski in De familie Slepak. Heeft u hem ontmoet?

"Ja, ik ken hem. Hij is ruig, sterk, hard, slim, briljant en een absoluut politiek dier. Als hij wegkomt met het soort dingen waar hij bij de KGB mee wegkwam, dan krijgt hij alles voor elkaar."

Hoe bedoelt u dat?

"Hij daagde de KGB uit en overleefde. Ze hebben hem van spionage voor de CIA beschuldigd. Stuurden hem de goelag in. Hij overleefde alles, brak niet, tekende niets. Het laatste wat ze hem flikten, was bij de uitruil van gevangenen, bij het oversteken van de brug in Berlijn, zijn bijbel af te pakken, zijn waardevolste bezit. Hij ging languit in de sneeuw liggen en bewoog niet. De televisiecamera's liepen; ze hebben hem zijn bijbel teruggegeven."

Aan uw gezicht te zien, bent u blij met hun politieke succes.

"Het fascineert me."

Dat is iets anders dan blijdschap.

"Goed, ik ben zeer blij voor ze. Ze hadden het idee dat ze verwaarloosd werden door de partijen aan de macht, dus besloten ze zelf een partij aan de macht te worden. Dat gebeurde in een zeer goed georganiseerde manier en tegen ieders verwachtingen in lukte het ook. Het laat weer zien wat voor een zéér getalenteerde groep die Russen zijn. Die mensen zijn verloren voor Rusland. Wat een verkwisting van human resources. Het is verbijsterend, alsof iemand goud uit het raam kiepert. Maar Israël en Amerika en Nederland, alle landen waar ze neergestreken zijn, zullen er des te rijker op worden. Ze zullen een substantiële bijdrage leveren. Om nog niet eens te spreken van hun kinderen. Als je een land hebt van drie miljoen mensen en je voegt daar 800.000 mensen aan toe, dan heb je na vijftien jaar een nieuw land. Zijn die dan ook nog getalenteerd, dan heb je een gloednieuw land. Dat is wat er in Israël aan de hand is. Hopelijk kunnen ze Israël openen."'

Wiesenthal zet aan het begin van zijn genoemde Kroniek ook het verhaal neer van de joodse dichter Layser Aychenrand, die eind 1942 wist te ontsnappen uit een voor Auschwitz bestemd transport. Hij kwam toen zonder papieren in Annemasse bij de Zwitserse grens. Zijn antwoord op de vraag van de douanier naar zijn leeftijd was: 'Ik ben tweeduizend jaar oud...' Een volk van zoveel eeuwen en dat na zoveel wreed geweld om haar 'aus te radieren' zal van zich blijven spreken.

Vredesproces

Uiteraard komt het gesprek in Vrij Nederland ook op de actuele politieke situatie, zoals het vredesproces met de Palestijnen, maar daarmee samenhangend ook de interne verhoudingen in Israël zelf.

'Hoe ziet u de toekomst van het vredesproces?
"Ik kan, terwijl ik in de Verenigde Staten woon, de Israëliërs niet vertellen wat ze moeten doen. Het vredesproces gaat door, dat is het punt niet. Het momentum dat zich heeft opgebouwd, is niet meer te stoppen. Misschien een verschil in stijl, het tempo zal wat lager liggen, maar het vredes­ proces gaat verder. Waar ik me zorgen om maak, is de Israëlische binnenlandse politiek. Met de toenemende invloed van de religieuze partijen is de kans om de Israëlisch joodse cultuur te openen, andere zienswijzen op wat joods is binnen te laten, voorbij. Ik wil Israël niet tot een fundamentalistische, orthodoxe theocratie zien uitgroeien. En al helemaal niet eentje van de Hongaars-Roemeens-Russisch-Poolse variant, waar het op het moment wel naar uitziet."

U ziet Israël niet als de motor van het hedendaagse jodendom ?

"Zeker niet. Als Israël invloed heeft op de wereld, dan is het als seculiere nationale staat, zo kan het deel hebben aan de westerse samenleving. Maar als motor van een specifiek joodse renaissance, een joodse manier om tegen de wereld aan te kijken? Nee. Waar zou dat vandaan moeten komen? Van de rabbi's die soebatten voor een positie in het kabinet? In de voorzienbare toekomst geloof ik er niet in. Op dit moment is het een Oost-Europees joodse wereld, vechtend om macht en invloed die zich niet opent. Ze zijn als de dood voor nieuwe ideeën. Zulk soort genereert geen nieuwe creativiteit."'

De nieuwe Israëlische premier Benjamin Netanjahoe heeft beloofd dat de invloed van de orthodoxe wetten op het dagelijks leven niet groter zal worden. Toch met zes religieuze ministers in het kabinet vrezen nogal wat wereldse Israëliërs voor eea fundamentalistische toekomst.

Polen

De voorouders van Potok kwamen uit Polen. Begrijpelijk is de vraag aan hem gesteld of hij zich op een of andere manier nog verbonden weet met Polen. Zeer kortaf is het antwoord van Chaim Potok: Nee! Wie de geschiedenis van de joden in Polen kent, zal deze reactie begrijpen. Onlangs verscheen een herdruk van De verhalen van Isaak Babel. En naar aanleiding van deze herdruk trok de journaliste Pauline de Bok 'In het voetspoor van Isaak Babel' en ze legde haar ervaringen vast in het boek Steden zonder geheugen. Wolhynië en Galicië zijn de gebieden waar ze heeft gespeurd naar restanten van joods leven. Eens was dit gebied het grootste joodse getto van Europa. Van de synagogen die ze er nog aantrof, resteren van sommige nog slechts de fundamenten, andere zijn in gebruik als schietschool of fabriek. Enkele oudere joden komt ze tegen die nog iets weten van het verre verleden. Angst en ouderdom stempelen de verhalen over de gebeurtenissen die joden zo gruwelijk troffen. Onder het gras, tussen bomen of onder het plaveisel wijzen ze op massagraven van Stalin en Hitler. Het is altijd weer schokkend een aangrijpend via boeken als van Pauline de Bok geconfronteerd te worden met wat joden is aangedaan, zeker ook in Oost-Europa. Begrijpelijk bitter zijn dan ook de woorden van Chaim Potok als hem naar Polen wordt gevraagd.

'Ik zag in Zuid-Polen, in Galicië, een prachtig gerestaureerde synagoge. Het was in een stad waar geen enkel joods leven meer was. Hoe staat u tegenover die vaak nostalgische opbloei van de belangstelling voor joods leven?

"Het is altijd leuk om uit nostalgie iets te doen, maar ik geloof niet dat er veel levensvatbare creativiteit in zit. We moeten het Poolse jodendom maar sluiten, we kunnen ons het geld en de moeite besparen en de laatsten naar Amerika of Israël, of waar dan ook, halen. Ik was laatst ook in Polen en voor mij is het land een joodse begraafplaats. Ik ga zelfs verder en zeg dat ik geen cent zou stoppen in de herbouw van het Russische jodendom. We hébben onze ervaringen met deze oorden. Genoeg is genoeg. Hoeveel joden moet je doden om een punt duidelijk te maken? De Polen en Russen zijn blij als we vertrekken. Als we niet welkom zijn, moeten we er niet blijven. Ik wil mijn talenten en energie niet inzetten voor een samenleving die me niet in de buurt wil hebben. En ze hebben laten zien dat ze me niet willen, want ze hebben me gedood. In de loop der eeuwen steeds opnieuw. Ik was in Kraków. Daar woonden ongeveer 80.000 joden. Nu zijn dat er drie-a vierhonderd. Welke loyaliteit ben ik Kjraków verschuldigd? Nul! Het is een prachtige stad. Fijn. Ik ga er als toerist heen, bewonder de schoonheid en dan rechtstreeks weer naar huis. Het herbouwen van een Pools-joodse infrastructuur? Vergeet het! Maar ben ik die paar honderd overblijvers iets verschuldigd? Als ze daar willen blijven en er hun laatste jaren willen slijten, dan stuur ik geld voor matzes, kleren, sabbatkaarsen, maar geld voor een yeshiva? Nee. Het joodse avontuur in Polen en Rusland is voorbij."

In Amerika ziet u geen gevaren?

"Nee. En als die er over een paar honderd jaar wel zouden zijn, dan zal het een ander land geworden zijn. In dat geval zullen de joden moeten opstaan en vertrekken. Maar nu maken ze een heel ander avontuur mee. Anders dan alles wat de joden tot nu toe hebben meegemaakt. Ze helpen voortdurend de Amerikaanse cultuur te scheppen. Ze dragen niet als buitenstaander bij maar als integrale deelnemers. Dat is geen gradueel verschil met andere eeuwen maar een fundamenteel verschil."

U schrijft ergens dat het jodendom op het moment zijn derde periode binnengaat.

"Dit is een periode die we nooit eerder meemaakten, na de talmoedische periode en het rabbinale jodendom dat ontstond na de verwoesting van de tempel in Jeruzalem door de Romeinen in het jaar 70 van de gewone jaartelling. In de moderne tijd maken de joden voor het eerst in de geschiedenis deel uit van de hoofdstroom van een hele cultuur Hoe dicht bij het centrum we ook waren, we bleven altijd buitenstaanders. Onder de islam in Zuid-Spanje, waren we heel dichtbij. We waren minister-president, invloedrijk, maar nooit in staat de richting van islam of christendom te bepalen. Dat is niet meer zo in de seculiere, humanistische, moderne wereld. Joden hebben hele stukken van onze moderne cultuur helpen vormen. Dat is een nieuwe ervaring en joden weten daar niet goed mee om te gaan. Het is pas hoogstens tweehonderd jaar en eigenlijk pas sinds het begin van de eeuw. Ik bedoel: Kafka en Einstein behoren tot de kern van onze westerse cultuur De boeken die ik schrijf, zijn verslagen van joden die ieder op hun manier hun koers in deze nieuwe tijd onderzoeken. Hoe ga je met deze nieuwe gegevens om? Aan de ene kant is het fantastisch, aan de andere kant betaal je een hoge prijs door assimilatie. Ik betaal liever een hoge prijs door assimilatie en neem werkelijk deel aan een cultuur, dan dat ik een hoge prijs betaal in pogroms en een toeschouwer blijf Met levende joden kun je praten, met dode lukt dat een stuk minder goed."'

In de marge van het interview staat het volgende uit de mond van Chaim Potok geciteerd en daarmee sluiten we voor dit keer onze rubriek af: 'Ik herinner me dat ik als kleine jongen aan mijn vader vroeg: waarom lijdt u zoveel? Ik werd me daar als kind van zes of zeven van bewust. Hij zei dat de joden de verkenningstroepen van de mensheid zijn. En in die eenheden vallen de meeste slachtoffers. Ik weet niet of joden de morele voorhoede zijn, maar judaïsme, als ideeënstelsel, wel zeker. En als je je voortdurend opstelt als een morele barometer, dan krijg je dat de anderen je niet fnogen.'

P.S.: Gegevens over boeken hier genoemd: Chaim Potok, De familie Slepak, uitg. Bzztöh Isaak Babel, De verhalen, Meulenhoff Pauline de Bok, Steden zonder geheugen, Meulenhoff

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen