Boekbespreking

C. Augustijn en J. de Vree: Abraham Kuyper: vast en veranderlijk. De ontwikkeling van zijn denken, Uitgeverij Meinema, Delft, 1998, 256 pag., ƒ 37,50.
De waarneming die in het 'Woord vooraf' van Abraham Kuyper: vast en veranderlijk gedaan wordt, is opmerkelijk. Bijna een eeuw na de werkzaamheid van een 'groot man' als Kuyper moet geconstateerd worden dat er nauwelijks iets substantieels over zijn persoon en denken is gepubliceerd. Er is (nog) geen grote biografie of gedegen analyse van zijn denken te vinden. Komt dat door de al te grote veelzijdigheid van de figuur van Kuyper, 'die zoveel verschillende levens in zich verenigt', dat men er zich niet aan heeft gewaagd? Het antwoord wordt meer gezocht in de wijze waarop 'Kuyper' in kerk en politiek nog zozeer een naam is die 'emoties' oproept, dat er allerlei sentimenten moeten worden overwonnen, wil men aan hem een onbevangen studie kunnen wijden. Kuyper is kennelijk een van die hoofdrolspelers van de geschiedenis die tussen verheerlijkende vrienden en verguizende vijanden een verloren vreemdeling dreigt te worden. Daar willen C. Augustijn en J. de Vree, twee historici van Kuypers geliefde Vrije Universiteit iets aan doen. Door de bundeling van een aantal artikelen (alle elders eerder verschenen) die vooral het denken van Abraham Kuyper tot inhoud hebben, willen ze een stimulerende bijdrage leveren aan een serieuze bestudering van wat Kuyper meer dan veertig jaren lang gedreven heeft bij zijn belangrijke bijdrage aan het kerkelijke, politieke en maatschappelijke leven van Nederland in de tweede helft van de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw.
Kuyper is een man van de gevleugelde woorden. Allerlei bekende begrippen die in het denken over kerk en politiek nog steeds hun doorwerking hebben, stammen van hem. De kerk als 'organisme en instituut', de 'wedergeboorte' (palingenesie was het woord dat hij bij voorkeur in geschriften benutte) die veel meer behelst dan het persoonlijke geloofsleven alleen, de 'antithese', deze begrippen die vleugels hebben gekregen in kerkelijke en maatschappelijke discussie zijn door hem geïntroduceerd. Kuyper was op een indrukwekkende wijze met oratorische gaven bedeeld en wist mensen machtig te inspireren, terwijl hij ze tegelijk ook mateloos wist te ergeren. Om zomaar een voorbeeld te geven van Kuypers krachtige dictie, waarmee hij het denken van zijn eeuw te lijf ging, de volgende onvergetelijke uitspraak, die we in dit boek meerdere malen geciteerd vinden: 'Onze negentiende eeuw sterft weg onder de hypnose van het Evolutie-dogma'. In een enkel woord gaat een wereld van spanning open. Hij kon de dingen zo absoluut en krachtig formuleren, dat men er wel mee weg moest lopen, of zich eraan stoten. De schrijvers van de artikelen, die hierin bijeengebracht zijn, proberen de ontwikkeling van zijn denken – zonder zich aan het bovengenoemde dilemma over te geven – na te gaan. Ze laten zien dat er bij alle onverzettelijke vastheid ook heel wat veranderd is gedurende de jaren van zijn werkzaamheid. Kuyper komt naar ons toe als een echte negentiende-eeuwer, in zekere zin ook veel moderner dan men op het eerste gezicht zou verwachten. Hij kende de geest van zijn tijd, hij was velen vooruit, één van de eersten in Nederland die het denken van Nietzsche aanvatte. Hij wilde een revival van het calvinisme als een totaal en radicaal nieuw concept voor kerk en wereld van zijn dagen. Dat betekende geenszins een terugkeer naar de zestiende eeuw, maar een gerichtheid op de toekomst vanuit de aloude beginselen, die zo eigen was, dat ook gereformeerde geestverwanten hem niet altijd konden volgen. Kenmerkend is bijvoorbeeld deze uitspraak die wordt geciteerd: 'Wij zijn geen mannen van de 16e, maar mannen van de 19e eeuw; en de eere die ons wenkt is maar, om die waarheid Gods, die van alle eeuwen is, ook aan de ontwikkeling vein de 19e eeuw ten grondslag te leggen' (10).
Het negental studies laat veel facetten van Kuypers denken de revue passeren. We noemen de volgende zaken: Kuypers visie op het schriftgezag en het daarmee gepaard gaande aangrijpende conflict met de ethischen (Gunning is zijn doelwit, die op zijn beurt verscheurd wordt door liefde tot de persoon van Kuyper en afkeer van zijn denken); de botsing van het Réveil (veel te vaag en elitair volgens Kuyper) met het veel democratischer en consequente calvinisme; de aanval op de culturele dreiging van het evolutiedenken vanuit de gedachte van de palingenesie; de strijd van de confessionele politiek; de kerkelijke samenvoeging van Afscheiding en Doleantie tot de Gereformeerde Kerken, met daarbij centraal de spanningen in de relatie van de theologische opleidingen van Kampen en de VU (actueel tot op de dag van vandaag!). Wat erg opvallend is bij de bespreking van de onderwerpen is dat de scribenten laten zien hoe bij Kuyper alles met alles te maken had. Zijn positiekeuze in de kerkelijke strijd kan niet los gezien worden van de politieke ambities, terwijl ook de belangen van de Vrije Universiteit voortdurend moesten worden gediend. De strijd in de kerk kon inrmers negatieve gevolgen hebben voor de uitslag van politieke verhoudingen, en kreeg die ook daadwerkelijk. Het omgekeerde was ook het geval.
Het feit dat er een aantal afzonderlijke artikelen gebundeld is, brengt met zich mee dat er sprake is van overlappingen. Deze zijn echter niet van dien aard dat ze hinderlijke herhalingen zijn geworden. Integendeel, het feit dat dezelfde thema's vanuit verschillende kanten belicht worden, heeft ook een verhelderende werking. Abraham Kuyper: vast en veranderlijk is een goed gedocumenteerd boek, dat een 'must' is voor eenieder die vooroordelen wil verruilen voor een verantwoord oordeel over Kuypers denken en zijn invloed. 'Vast en veranderlijk', we zijn nu bijna een eeuw verder dan de periode waarin Kuyper zijn grootste invloed liet gelden. Opnieuw 'sterft' er een eeuw weg, onder 'hypnose' van de geest van de tijd. Veel wat 'vast' leek, is veranderd. Het heeft iets aangrijpends om nog eens uitgebreid kennis te nemen van Kuypers denken over de Schrift, vanuit de ervaring hoe dit denken de laatste decennia veranderd is in de kring van zijn nazaten. Maar ook, bij alle verandering lijkt er telkens weer dat constante van organisatie en activisme wat het gereformeerde leven blijft bepalen. Het trof mij dat uitgerekend het artikel over 'De spiritualiteit van de dolerenden' vooral aan het licht bracht hoezeer het de spiritualiteit was van activisme gepaard met optimisme, met maar zo weinig begrip voor de spiritualiteit van de 'stillen in den lande'. Is dat bij alle veranderlijkheid toch nog een vast gegeven? kan men zich afvragen.

M. A. van den Berg

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen