Boekbespreking

Joris van Eijnatten: Hogere Sferen, de ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831). Uitgeverij Verloren, 1998, 768 pag., ƒ 120,–.
Meer dan anderhalve eeuw na zijn dood is Willem Bilderdijk nog steeds een controversiële grootheid uit onze vaderlandse geschiedenis. De geleerden zijn het er niet met elkaar over eens hoe zij deze 'homo universalis' (een universeel geleerde die op alle terreinen van wetenschap zijn bijdrage geeft) moeten plaatsen. De tijd van zijn leven, van 1756 tot 1831, was in de Europese geschiedenis een cruciale periode. De invloed van het verlichtingsdenken en de doorbraak van de revolutiegeest leken op alle terreinen veld te winnen. Een van de belangrijkste contra-revolutionaire bestrijders van deze ontwikkelingen in onze Nederlandse samenleving was Willem Bilderdijk. Zijn intrigerende ideeënwereld is het onderwerp van een lijvige studie van de historicus Joris van Eijnatten. Van Eijnatten heeft onderzocht wat Bilderdijk zoal heeft beweerd, in gedichten, verhandelingen, maar ook in brieven en kladaantekeningen. Hij heeft de gedachten in rapport proberen te brengen met het denken van Bilderdijks tijd, en gezocht naar de bronnen en de parallellen. Verder heeft hij het ook ondernomen om een cultuurhistorische interpretatie te geven van Bilderdijks veelzijdige gedachtewereld. Zijn boek is een indrukwekkende studie geworden, waarbij de lezer alleen al grote bewondering zal hebben voor de grondigheid van het speurwerk van de schrijver. Omdat Bilderdijks ideeën zich uitwaaierden over een zo breed veld, dat bijna niets ontbrak – ze betrefïen esoterica, moraal, wijsbegeerte, poëzie, geschiedenis en religie – daarom is een onderzoeker ervan ook gehouden om kennis te nemen van een zeer grote hoeveelheid literatuur van Bilderdijks tijdgenoten. Van Eijnatten heeft zoveel parallellen en antagonisten bij elkaar gesprokkeld dat het een lezer soms haast gaat duizelen. Hij laat zich kennen als een specialist waar het gaat om de kermis van het denken van de verlichting. Soms lijkt het echter ook wel eens alsof er een boekenkast is leeggegooid…
Reeds bij de inleiding van de studie maakt de schrijver duidelijk dat hij drie kern-elementen in Bilderdijks denken wil onderscheiden. Allereerst is er het zogenaamde 'augustiniaanse' element. Hieronder worden zijn gedachten over zonde en genade, hoogmoed, zonde, vrije wil etc. gevat. Opvallend is dat Van Eijnatten er kennelijk voorkeur aan geeft om bekende bijbelse noties direct te classificeren onder een geestesstroming. Dat is typisch voor zijn benadering waarin hij alles graag in zijn eigen gedefinieerde categorieën onderbrengt. Ik vind dat zwak en aanvechtbaar. Dat is het zeker ook bij het tweede element dat het 'theosofische' wordt genoemd. Van Eijnatten brengt deze 'esoterische' trek van Bilderdijk, die hij wat anachronistisch in de buurt brengt van het new-agedenken, zeer prominent voor het voetlicht, gedurende zijn gehele studie. Hier zullen velen toch ook hun grote vragen hebben. Al zegt Van Eijnatten met nadruk dat hij een christelijke theosoof is, met nadruk op het christelijke, toch lijkt het erop dat wat 'theosofisch' wordt genoemd met evenveel recht zou kunnen worden geduid als vrucht van een bijbels-christelijk denken over de relatie met God. Mijns inziens dient de karakterisering van de hoofdelementen van Bilderdijks ideeënwereld, zoals de schrijver die in het begin definieert, als een dwangbuis waarin Bilderdijk wordt geperst.
Het derde element is het 'Romeins-aristocratische denken', dat zich onderscheidt van de romantische geest van zijn dagen vanwege de grote waarde die gehecht wordt aan de klassieke Romeinse ethiek en de 'honor', de eer. Het originele van Bilderdijk is dat hij de drie elementen met elkaar weet te verbinden.
Van Eijnatten keert zich vrij stellig tegen andere Bilderdijkkenners die Bilderdijk meer zien als een belangrijk vertegenwoordiger van het Nederlandse calvinisme in de strijd tegen revolutie in kerk en samenleving. Hij relativeert heel sterk het beeld yan de grote geestelijke bestrijder van de geest der verlichting. Hij roept daarmee uiteraard het verzet op van al diegenen die door zijn beeldvorming de 'vader van het Reveil' ernstig te kort gedaan zien. Van Eijnatten stelt mijns inziens terecht vraagtekens bij een te kritiekloze verering, maar lijkt zelf in het tegendeel te vervallen. Soms lijkt het alsof er toch op een verborgen manier een voorgegeven program in deze studie is, om aan te tonen dat Bilderdijk niet de man was waarvoor hij door vele bewonderaars werd en wordt gehouden, ondanks enkele duidelijk aanvechtbare karaktertrekken.
Het slot van het lied is dat Van Eijnatten Bilderdijk in vergelijking met andere 'christelijke intellectuelen' van zijn tijd als Van Alphen en Rhijnvis Feith toch van minder allooi beschouwt. Hij heeft ernstige bezwaren tegen zijn morele persoonlijkheid en ook zijn geleerdheid in vergelijking met tijdgenoten. Toch is er ook wel bewondering, vooral voor de kracht van Bilderdijks zeer uitvoerig poëtisch werk.
Van Eijnatten komt uiteindelijk tot de conclusie dat de 'grootheid' van Bilderdijk niet gezocht moet worden in zijn belangrijke invloed op de tijd na hem. Er is geen brug van zijn ideeënwereld naar de toekomst. De betekenis van Bilderdijk is dat hij op een originele wijze een poort opent naar het verleden. De mooie en verrassende slotpassage van het boek is de moeite waard om in het geheel weer te geven: 'En zó moeten ook wij die poort waarderen. Bilderdijk zal het hebben betreurd dat in de loop der jaren vrijwel niemand door zijn met dichterpracht en woordenpraal versierde poort heen is gegaan. Wie dat gedaan had, zou in de Europese cultuur van de negentiende eeuw en de twintigste eeuw al spoedig het spoor bijster zijn geraakt. Wel hebben tal van mensen er met nieuwsgierigheid, verwondering en ontzag doorheen gekeken. Ze hebben verslag gedaan van wat zij zagen; zo ook de schrijver van dit boek. De poort staat nog steeds meer dan 150 jaar na die hevige onweersbui boven Haarlem (op het moment van Bilderdijks sterven). Ze is zeldzaam en indrukwekkend bewijs van de overtuiging, zelfbevrastheid en geesteskracht van degene die haar maakte. En die eenzame voorvechter van hogere sferen en kleurrijke cultuurdrager van het avondland verdient om die reden te worden herdacht. Er zijn in de loop van de Nederlandse geschiedenis immers heel wat constructies gebouwd, maar de poort van Willem Bilderdijk is er één die op een uitgestiekt maar schier vergeten landschap nog altijd een groots en geweldig uitzicht biedt.'
Ook zij die benadering en conclusie van Van Eijnatten geenszins delen, kunnen toch niet om dit erudiete boek heen. Ze worden er mede door geholpen om zich opnieuw rekenschap te geven hoe zij op hun beurt de gedachten en ideeën van de 'Vader van het Réveil' in rapport brengen met de geestelijke tradities in onze vaderlandse geschiedenis. Dat kan als waarde en betekenis van deze studie worden gezien. Het kan helpen om Bilderdijk ook voor vandaag weer te laten spreken.
M. A. van den

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen