Noordmans in Friesland

Hij geldt als een van de toonaangevende theologen in Nederland van onze eeuw, een leraar van de kerk, die nog altijd velen weet te inspireren en wiens werk al verschillende malen onderwerp van een proefschrift is geweest. We bedoelen dr. Oepke Noordmans (1871-1956), wiens Verzamelde Werken sinds 1978 in fraaie uitgaven bij Kok worden uitgegeven. Op 12 oktober werden in de aula van de Universiteit van Amsterdam de delen IX A en B aangeboden, twee forse delen met brieven van en aan Noordmans.
Op diezelfde dag promoveerde aan deze universiteit ds. J. Th. D. Wassenaar, hervormd predikant in Workum, op een proefschrift Noordmans in Friesland, een biografie over de Friese periode in Noordmans' leven. Een hartelijke gelukwens aan het adres van dr. Wassenaar is hier stellig op zijn plaats. Hij heeft zich jaren in Noordmans verdiept en daarnaast alle secundaire literatuur die er over Noordmans . verschenen is, gelezen. De vrucht van dit onderzoek is dit helder geschreven boek, dat zich – zeker wat de eerste twee delen betreft – vlot laat lezen. Het deel over Noordmans' theologische ontwikkelingsgang vergt meer moeite. Dat ligt niet aan de schrijftrant van Wassenaar, maar veeleer aan het feit dat Noordmans' geschriften niet makkelijk toegankelijk zijn, en veel van de lezer vergen.

Theologische biografie
Ik zou deze dissertatie willen karakteriseren als een theologische biografie. Wassenaar geeft meer dan een beschrijving van een periode uit het leven van Noordmans in de context van zijn tijd. Hij laat ook zien hoe persoon, studie, ambtelijke praktijk, kerkelijk en maatschappelijk leven met elkaar verweven zijn. Bovendien krijgen we een uitvoerige beschrijving van de theologische positie die Noordmans in de door Wassenaar getekende periode heeft ingenomen. Tegelijk geeft het boek een beschrijving van een stuk Friese kerkgeschiedenis.
Het boek is in drie delen verdeeld. In het eerste deel tekent de auteur de afkomst van Noordmans uit het Friese Reveil, waarbij hij een boeiend portret schetst van Noordmans' vader. Noordmans groeide op in een sfeer waarin de nuchterheid van de gereformeerde vroomheid en de warmte van het Reveil hand in hand gingen. De eenheid van het leven voor Gods aangezicht, de liturgie van het dagelijks leven is Noordmans dus van huis uit vertrouwd geweest. Er zijn enkele beroemde meditaties, onder andere een meditatie over Psalm 24, waarin Noordmans op ervaringen uit zijn jeugd terugziet.
Opvallend is de trouw aan de Hervormde Kerk in het leven van vader Noordmans in een periode waarin hij de verleiding tot doleren van dichtbij meemaakte. Het heeft ongetwijfeld Noordmans' kijk op de kerk beïnvloed.
Na zijn studie op het gymnasium van Zetten, waar hij onder meer in contact kwam met de bekende ds. Van Lingen, ging Noordmans theologie studeren in Leiden. De contacten met Gunning zijn blijvend van betekenis geweest.

Predikant in Friesland
In 1903 wordt Noordmans tot predikant bevestigd in de dorpen Idsegahuizen-Piaam, in 1910 vertrok hij naar Suameer, een gemeente die hij in 1923 verwisselde voor het Gelderse Laren.
Wassenaar schetst een levendig portret van het predikantschap in de eerste decennia van onze eeuw in een dorpsgemeenschap, de omgang met gemeenteleden en ambtsdragers, de respons op zijn preken en de vragen waar een jong predikant voor kwam te staan. Gedurende zijn Friese jaren was Noordmans actief in het kerkelijk en theologisch verenigingsleven. Opvallend is zijn sociale bewogenheid die hem meermalen stelling deed nemen tegen misstanden die hij signaleerde. Het past bij een man die later zo aangrijpend zou schrijven over de zondaar en de bedelaar in het Evangelie.
Biografen lopen soms gevaar tot heldenverering te vervallen. Gepakt als ze zijn door de persoon die ze beschrijven laten ze zich als het ware 'inpakken'. Maar goede wetenschappelijkheid betekent ook dat je afstand kunt nemen. Wassenaar beschrijft Noordmans met sympathie, maar doet niet aan heldenverering. Ik wijs op de beschrijving van de ambtsperiode in Suameer. Er waren spanningen met leden van de kerkenraad en conflicten met kerkvoogden. Noordmans legde terecht de vinger bij scheve verhoudingen. Toch werd hij vaak niet begrepen. Dat had stellig ook te maken met zijn karakterstructuur en persoonlijkheid. Wassenaar verwijst daarbij naar een artikel van de Friese historicus Kalma die Noordmans typeerde als een vreemde man, een kamergeleerde, die geremd door een fobie voor besmettingsgevaar een slecht ziekenbezoeker was. Ook deze begenadigde theoloog kende zijn smalle kanten.

De kerk
De Friese jaren in Noordmans' predikantschap waren gekenmerkt door de richtingenstrijd, de strijd om het gezag van de belijdenis, de kwesties van de reorganisatie, de rechtspositie van de predikanten, problemen die stuk voor stuk te maken hadden met de erfenis van 1816 en de verwerking van de Doleantie. In het tweede – ecclesiologische – deel van zijn studie beschrijft Wassenaar de positie die Noordmans in deze vragen heeft ingenomen.
Kernwoorden in zijn denken over de kerk zijn katholiciteit, solidariteit en apostolaat. Het zijn woorden die in de jaren '30, als Noordmans zich met al zijn kracht inzet voor de reorganisatie en zich een bruggenbouwer betoont tussen de verschillende bewegingen, terugkeren. Wars als hij is van juridisch formalisme en partijwezen heeft Noordmans zich ingezet voor een belijdende kerk die middenin het volksleven en te midden van de grote vragen van de tijd – de situatie na Wereldoorlog I! – belijdenis en dienst weet te verbinden.
Geen wonder dat hij tegenover de kuyperiaanse tendensen van een gezuiverde en vrije kerk het opneemt voor de volkskerk.
Wassenaar laat zien hoe Noordmans aan dit meerzinnige begrip een eigen kleur geeft. Het gaat hem niet om een nationale kerk, die heel het volk omvat, maar om de kwaliteit van de kerk in haar zorg voor de schare.

Rechtspositie van predikanten
Zijn kerkelijk standpunt en zijn visie op het predikantschap hadden als gevolg dat Noordmans zich ook sterk gemaakt heeft voor de rechtspositie van de predikanten. De situatie in vele pastorieën was ronduit schrijnend. Het was niet eenvoudig hier verandering in aan te brengen en de liberale en autonome houding van een aantal kerkvoogden die weigerden de predikant uit te betalen waar hij recht op had, te doorbreken.
Noordmans heeft zich in de Bond van Predikanten met grote inzet in deze kwestie gemengd. Ook voor een goede regeling van de pensioenen heeft hij zich sterk gemaakt. Noordmans verwijt de synode een denkwijze die thuis zou behoren in een tijd voor Noach, toen de mensen 969 jaar oud werden en hij voert er fijntjes en speels aan toe: 'Toen behoefde een pensioenregeling niet zo vlug afgewerkt te worden' (287).
Wassenaar toont overigens aan, dat het Noordmans niet alleen om de materiële belangen ging, maar vooral ook om de identiteit van de predikant in kerk en cultuur.
Zijn strijd in deze heeft te maken met de scheiding tussen bestuur en beheer. Het heeft overigens tot 1951 geduurd eer deze scheiding doorbroken werd en nog altijd wordt deze oplossing van de problematiek door een aantal kerkvoogdijen aangevochten. Wie de paragrafen over deze kwestie in deze dissertatie bestudeert, kan alleen maar zeggen: er is niets nieuws onder de zon.

Ethisch theoloog
Wie over Noordmans schrijft, kan om zijn theologische positie niet heen. Zijn theologische ontwikkeling is gevormd door de praktijk van het gemeentewerk, de ontwikkelingen in de kerk en niet te vergeten al wat er gaande is in de cultuur. Noordmans was een man met een brede blik, thuis in de theologie en de filosofie en met een grote fijngevoeligheid voor wat er omging in de cultuur. Zijn theologisch werk bestaat voor het grootste deel uit lezingen, korte artikelen en meditaties. We zouden kunnen zeggen dat deze originele theoloog voortdurend in gesprek is: met de Schrift, met de grote traditie van de kerk der eeuwen, met zijn tijdgenoten, medestanders en tegenstanders. In dat gesprek nam hij al spoedig een leidinggevende positie in.
In het driestromenland van gereformeerde orthodoxie, modernisme en ethische theologie heeft de jonge Noordmans zich het meest thuisgevoeld in de brede kring van de ethische theologen, met name Gunning en Chantepie de la Sausaye. Kenmerkend voor de ethische theologie is hun opvatting dat de waarheid ethisch is, dat wil zeggen dat deze de totale mens treft en typeert. Ethische theologen hebben zich verzet tegen een uitwendig opgelegd gezag, tegen formulierdwang en een opvatting als zou Gods waarheid te vatten zijn in een formule. Het ging Noordmans, hoezeer het gereformeerd belijden ook hem lief was, om een existentiële benadering. Hoofd en hart horen in het kennen samen te gaan. Dat bracht met zich mee dat de positie van de ethische theologen niet makkelijk was. Modernen verweten hen lafheid en het ontwijken van een keus voor de moderniteit. Gereformeerden beschuldigden hen van slapheid en halfheid. Noordmans nam in dit alles een eigen positie in. Hij wist zich verbonden met de gereformeerde theologie, had waardering voor zulke uiteenlopende denkers als Hoedemaker en Bavinck; hij nam de vragen van het modernisme volstrekt serieus – ook al wees hij hun antwoorden af.
Een tweede kenmerk van de ethische theologie was de wijze waarop zij Evangelie en cultuur probeerden te verbinden, zonder dat zij wilden vervallen tot aanpassing. Ook hierin ging Noordmans een eigen weg. Zijn aandacht voor de cultuur en de grote vragen van het wereldgebeuren ging gepaard met een toenemende concentratie op de kern van het Evangelie als vreemde metgezel en een toenemende nadruk op calvijnse noties als pelgrimage, soberheid en vreemdelingschap. Deze latere ontwikkeling, waarbij we ook de ontmoeting met de theologie van Karl Barth moeten noemen, valt buiten het bestek van dit boek.

Gereformeerde katholiciteit
Het is niet eenvoudig Noordmans met een woord te typeren. Wassenaar noemt hem vooral een katholiek theoloog. En wellicht is dat nog de beste typering. Reformatorische theologie in zijn beste vertegenwoordigers is katholiek van allure. In zo'n theologie vormen waarheid en eenheid geen tegenstelling. 'Uiteindelijk was het hem om de calvinistische oecumene te doen', schrijf Wassenaar (427).
Een katholiek theoloog zet zijn antennes naar alle kanten uit, zonder te vervallen tot relativisme. Integendeel, katholiciteit betekent ook verbondenheid met de kerk der eeuwen: Augustinus, Calvijn, Pascal, Kohlbrugge en Gunning, om slechts enkele namen te noemen.
Wassenaar geeft in deel in van zijn boek een plaatsbepaling en een beschrijving van het theologisch werk van Noordmans uit zijn Friese jaren. Dat is de kracht en tegelijk de beperking van dit boek. Voor een kritische analyse kan de lezer terecht in andere studies over Noordmans.
Ik heb het boek met vreugde en respect gelezen. In een tijd waarin het kerkelijk leven ten prooi dreigt te vallen aan pluralisme en versplintering, waarin een postmodern relativisme hoogtij viert, is het goed te luisteren naar de stem van Noordmans, die als gereformeerd-ethisch theoloog een bruggenbouwer wilde zijn, omdat het hem ging om 'heel de kerk en heel het volk'.
Een ontmoeting met het werk van Noordmans tilt je uit boven de pietluttigheden en de waan van de dag en laat je zien waar het in de theologie echt om gaat. Er valt ook voor hervormd gereformeerden veel van deze leraar der kerk te leren.
A. Noordegraaf

J. D. Th. Wassenaar, Noordmans in Friesland. Bijdrage tot de biografie van een kerkvader, uitg. Boekencentrum, Zoetermeer 1999, 454 blz., ƒ 75,–.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen