Vernietigende oorlogen

‘Gaan waar de vrouwen en mannen gaan.’ In het voorjaar van 2022 werd een oefening van de luchtmobiele brigade naar Roemenië verplaatst, dicht bij de grens met Oekraïne, de dominee ging mee. Het marineschip Zr. Ms. Zeven Provinciën zou in dezelfde tijd meedoen aan een oefening van vier weken, het werd een missie van vier maanden, met de dominee aan boord. Vandaag bereidt de luchtmacht zich voor op een uitzending naar Estland om met de F35 bij te dragen aan de beveiliging van het luchtruim. En laten we de vooruitgeschoven NAVO-post in Litouwen niet vergeten waar Nederland al jaren in participeert met tussen de 250 en 300 militairen. Missies waar ook dominees mee meegaan. We gaan waar de militairen gaan, ook naar risicovolle gebieden. We zijn daarbij laagdrempelig aanwezig. We zoeken de militairen op, op de plekken waar ze hun werk doen.

De eeuwen door is de vraag steeds opnieuw gesteld of een christen mag deelnemen aan een oorlog. Daarop heeft de leer van de rechtvaardige oorlog een antwoord proberen te geven. Kort gezegd: het voeren van een oorlog is geoorloofd als daarmee een groter kwaad voorkomen kan worden.

Augustinus stelt dat er sprake kan zijn van een kwaad dat zo groot is dat ertegen gestreden moet worden. Kwaad dat mensenlevens vermorzelt, ontwricht. We leven in een gebroken, zondige wereld, met machthebbers die tot de meest gruwelijke daden in staat zijn, daarom moet soms gevochten worden voor vrede. De Duitse theoloog Reinhold Niebuhr was tot het aantreden van Hitler pacifist, maar daarna niet meer. Hij zei: wie geweld helemaal nooit wil toepassen, onderschat de slechtheid waartoe mensen in staat zijn. Dat is in lijn met wat Augustinus in de 4e eeuw in zijn grote boek De Civitate Dei schreef. De ongerechtigheid van de tegenpartij dwingt de wijze rechtvaardige oorlogen te voeren. Maar het blijft een uiterste noodmaatregel, om kwaad in toom te houden, om erger te voorkomen. Augustinus kan zelfs zeggen dat een rechtvaardige oorlog een vorm van naastenliefde is. Je weerhoudt de tegenstander, de agressor, van het doen van kwaad. Je voorkomt dat de vijand misdaden begaat. Je beschermt hem.

In de Waagschaal

In het tijdschrift In de Waagschaal (tijdschrift voor theologie, cultuur en politiek) snijdt emeritus krijgsmachtpredikant Ids Smedema op 12 oktober dezelfde problematiek aan.

We leven in de adventsweken. Straks is het Kerst en wordt overal het ‘Ere zij God’ gezongen en weerklinkt het ‘vrede op aarde’. Intussen horen we ook heel andere geluiden namelijk dat het hoog tijd is dat de krijgsmacht versterkt wordt. We moeten paraat zijn, voordat het te laat is. Het defensiebudget wordt, na jarenlange verwaarlozing van de krijgsmacht, opgeschroefd. De vrede die in de kerstnacht geproclameerd werd, botst met de leuze readiness – paraat staan, klaar zijn voor de oorlog. Het zijn twee totaal tegengestelde bewegingen. Dat zorgt voor verwarring en verlegenheid. Onlangs (31 oktober) sprak hoofdkrijgsmachtpredikant Gert van der Ende de Protestantse Lezing uit. Uiteraard ging het over deze spanning. (pkn.nl/ nieuws/protestantse-lezing-over-oorlog-en-vrede). Ds. Van der Ende zei onder meer het volgende.

Protestantse Lezing

Dát we het vanavond over oorlog en vrede hebben heeft alles te maken met 24 februari 2022, de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel. En omdat Nederland volop betrokken is bij deze oorlog. We leveren wapens, munitie en trainen Oekraïense militairen. We doen dit, zo stelt de regering, omdat in Oekraïne ook voor onze vrijheid en wijze van leven wordt gevochten. Als de Russische agressor niet wordt gestopt, heeft dat gevolgen voor heel Europa en dus ook voor Nederland. Bij de actualiteit van vandaag kan ook de oorlog in Israël, Gaza en Libanon worden genoemd. Een oorlog die de gemoederen binnen de kerken behoorlijk bezighoudt, het roept veel emotie op. Om over de polarisatie in de samenleving maar te zwijgen. En wat dacht u van de cyberoorlog? Die is onzichtbaar, maar is er wel degelijk. Israël, Gaza, Libanon, Oekraïne, Rusland, we maken ons zorgen en zijn misschien wel angstig. En soms weten we ook niet wat we ervan moeten denken. (...)

Er wordt volop geïnvesteerd om de krijgsmacht op niveau te brengen. Tussen nu en vijf jaar moet Defensie gereed zijn voor een grootschalig conflict. Ook de geestelijk verzorgers bij Defensie moeten voorbereid zijn. Voormalig hoofd vlootpredikant ds. Sillevis Smitt (1897-1975, AP) zei tegen zijn collega’s: ‘Wij gaan waar de mannen gaan.’ Zo kort na de Tweede Wereldoorlog was de marine nog een mannenwereld.

Misschien ontgaat het sommigen van ons, maar die voorbereidingen zijn in volle gang. Het Defensiebudget gaat met sprongen omhoog, (inmiddels ex-)minister Ollongren pleitte onlangs voor de invoering van een oorlogseconomie, waarin dus financiële en andere keuzes kunnen worden afgedwongen ten gunste van Defensie, en de krijgsmacht concentreert zich sinds kort op de verdediging van het territorium van het Koninkrijk der Nederlanden en zijn bondgenoten als hoofdtaak; tot voor kort was de bevordering van de internationale rechtsorde de hoofdtaak. In dát kader stonden de missies van de laatste decennia – met alle gedachten over belangen en bijbedoelingen die je daarbij kon hebben. Maar nu is het parool bij Defensie: readiness.

Voorbereid zijn op een oorlog, en natuurlijk wordt daarbij gedacht aan een scenario waarbij Rusland de grenzen van de NAVO overschrijdt en die hele NAVO (en wij dus ook – denk aan artikel 5) met Rusland in oorlog raakt. Het is nog lang niet zeker dat het zal gebeuren, maar de gevolgen zullen groot zijn. En dit scenario werpt zijn schaduw al lang vooruit: met forse presentie van de krijgsmacht aan de oostflank van het NAVO-grondgebied, met het verdedigen en beschermen van cruciale infrastructuur, van de energievoorziening, van datakabels op de zeebodem, en met andere inspanningen gericht op cyber security en vast nog veel meer. Wat ik er van moet denken weet ik niet. Daar heb je het weer. Misschien is die voorbereiding nodig en verdedigbaar. Misschien ontkomen we niet aan ‘readiness concepten’ op allerlei gebied. Maar in hoeverre werkt het als een selffulfilling prophecy? In hoeverre worden we blind ergens ingezogen? Wie gaat hier helpen om te duiden? Wat is hier de rol van kerk en theologie? Wederom – en dat baart mij zorgen – ik weet het niet.

Oorlog is een kwellend probleem. Misschien is het probleem lastiger dan blijkt uit het referaat van de hoofdkrijgsmachtpredikant. Het lijkt me onjuist om steeds over dé oorlog te spreken. Een oorlog in de tijd van Augustinus of in de 20e en 21e eeuw laat wel een heel groot verschil zien. Het dodelijk vermogen van wapens is onvoorstelbaar toegenomen in vergelijking met bijbelse tijden. Daarbij: er wordt nauwelijks nog onderscheid gemaakt tussen gewapende en ongewapende tegenstanders. (Kern)bommen doden alles: mens en dier. Hoe ver mag je gaan in het ontwikkelen van wapens met een steeds grotere verwoestende kracht (lethaliteit)? Een oorlog is in onze tijd al heel snel een vernietigingsoorlog. Dan kom je voor de vraag te staan waar het kantelpunt ligt. Dus: wat is het grootste kwaad? Kan het middel, dus de verdedigingsoorlog, op een gegeven moment niet zo vernietigend zijn dat de oorlog zelf het grootste kwaad wordt?

En dan nog een vraag, die ons als christenen ook wel mag bezighouden: wat willen we eigenlijk beschermen? Steeds horen we zeggen dat we onze westerse waarden en normen moeten beschermen en verdedigen. Maar die waarden en normen staan steeds meer haaks op de christelijke waarden en normen. Het is dus tijd voor een revisie van de leer van de rechtvaardige oorlog. Een beroep op Augustinus voldoet niet meer.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen