De magie van het geloof

‘Links voor in de kerk begint een vrouw uit mijn dorp ineens keihard te lachen. Ze kijkt om zich heen en zoekt meelachers. De vrouw heeft dit duidelijk al vaker gedaan. En inderdaad: steeds meer kerkgangers lachen met haar mee, totdat er in elke rij wel iemand zit te schuddebuiken. Als puber bekijk ik het tafereel met verwondering en vervreemding. Mij wordt verteld dat het de Heilige Geest is die voor deze consternatie zorgt.’ Zo begint Alain Verheij, theoloog en columnist, zijn beschouwing over Pinksteren (Trouw, 7 juni 2025).

Toen ik tiener was, maakte mijn familie de overstap van de traditionele protestantse kerk naar pinksterkerken en andere gemeenten met een charismatische geloofsbeleving. Het grootste verschil tussen die stromingen: in de laatste is de Heilige Geest alomtegenwoordig, in de eerste is die vaak een ondergeschoven kindje.

Dat is niet vreemd. De christelijke leer ziet in God een drie-eenheid van Vader, Zoon en Geest. Een vaderlijke, scheppende God is vertrouwd terrein. Zoon Jezus spreekt bij iedereen tot de verbeelding. Maar een Heilige Geest? Die blijft wat ongrijpbaar. Daarom laten sommige kerken de Geest een beetje liggen, terwijl andere mij precies meenden te kunnen tonen hoe deze kant van God in elkaar stak.

Die Geest opereerde kennelijk graag in een broeierig sfeertje. Een verduisterde kerkzaal waar een repetitieve melodie klonk. Hevig geëmotioneerde, schokkende en vallende mensen. Onverstaanbare watervallen van aaneengeregen lettergrepen, wilde kreten, een muziekgroep die strategisch alterneerde tussen hoge en lage tempo’s en volumes. (…)

Het was niet leuk als mensen tegen wie ik opkeek schuddend op de grond lagen. Het was niet uit te houden om elke week tussen een groep gelovigen te staan die al hun intense emoties willekeurig door elkaar heen uitten. Maar het was al helemaal naar om te horen te krijgen dat ook ikzelf zou moeten huilen, lachen en vallen. Ik vroeg me af waarom het mij nooit overkwam en anderen wel – en vroeg me ook af of ik het wel wilde, die vervoering. (…)

Er zijn altijd christenen geweest die zich zo gedroegen. Zij luisteren maar slecht naar de apostel Paulus, die juist opriep tot ordentelijke samenkomsten. Niet iedereen mocht door elkaar praten. Als iemand iets profetisch wilde roepen, moesten anderen dat toetsen en uitleggen. Anders zouden ze vooral met zichzelf bezig zijn en op buitenstaanders een krankzinnige indruk maken, schreef Paulus weinig subtiel.

Theoloog Kees van Ekris, binnenkort scriba van de Protestantse Kerk en onlangs afgezwaaid als theoloog des Vaderlands, gaf een interview aan Trouw (1 juni 2025). In zijn rol als theoloog des Vaderlands bezocht hij allerlei plekken in de samenleving, zoals de tribune van FC Utrecht, een psychiatrisch ziekenhuis, de Tweede Kamer, de Bijlmer en een bank. Tijdens deze ‘pelgrimage door onze cultuur’ ontdekte Van Ekris de kracht van het mythische. Niet de mythologie van de oude Grieken en Romeinen, maar moderne vormen van het mythische, die bezielen en betoveren. Hij schreef er een boek over: De magie van het geloof.

Die magie verbindt u in dit boek ook met het mythische. Wat is dat precies?

‘De Britse schrijver Martin Shaw zegt dat de mens een ‘myth-shaped hole’ heeft. We hebben een nood tot bezieling in ons bestaan, persoonlijk, maar ook als cultuur. Het gat wordt gevuld door een vertelling, een verbeelding. Maar als dat niet vanzelfsprekend gebeurt – bijvoorbeeld door religie of door een samenbindend cultureel verhaal – dan gaan mensen andere manieren zoeken om het gat te vullen.’

Kunt u een voorbeeld geven?

‘Er zit een bepaalde religieuze verwachting in bijvoorbeeld technologie, die het lijden teniet zou kunnen doen. Of in sport: kijk naar de adoratie van sporters, van het jezelf helemaal verliezen in een heldenverhaal. Of in politieke ideologieën, een politicus als Nigel Farage in het Verenigd Koninkrijk. Er zit iets in de Engelse cultuur waardoor mensen zeggen: wat Farage zegt, raakt ons diep. ‘Rule Britannia’. ‘Getting our independence back’. Dat zijn toverspreuken! Het is een vorm van betovering. Daar zie je de macht van het mythische.’ (…)

Welke mythes ziet u die ons nu betoveren?

‘Ik zie verschillende betoveringen op elkaar inwerken. De betovering van technologie is enorm. Er zijn heel wat technologie-denkers die mythische taal gebruiken – ‘we gaan de dood overwinnen’, bijvoorbeeld. Ook hebben alle grote geopolitieke conflicten eigenlijk een mythische onderlaag. Hoe Europa, volgens Poetin, alle waarden die Moeder Rusland hooghoudt zou willen vernietigen.

Technologie en politiek versterken elkaar ook. Wanneer ik Elon Musk en president Trump samen zie staan, dan zie ik goeroes van de betovering. Ze bespelen de mythen. Het gaat erom dat we doorkrijgen hoe dat werkt.’ (…)

Hoe kun je tegenwicht geven aan kwalijke betovering?

‘Dat is een belangrijke vraag, hoe word je nou niet betoverbaar? Wat kan de betovering weerspreken? Dat is voor mij de magie van het geloof. Ik sta onder de invloedsfeer van Christus. Hij bindt mij aan menselijkheid. Aan nederigheid. Jezelf vergoddelijken is onmogelijk in de buurt van Christus. Het is een kracht die me laat zien wat liefde betekent en wat vrede is. Ik hoef niet mijn verlossing te vinden in een politiek leider, in technologie of in werk, want dat heeft minder vat op mij. Ik sta heel anders in dit leven. Ik ben vrijer. (…)’

De PKN herbergt allerlei kerkelijke stromingen, die er uiteenlopende opvattingen op nahouden. Progressief, conservatief, jong, oud, verschil in culturen. Hoe ziet u uw rol daarin?

‘Ik zie verharding in overtuigingen en geslotenheid, ook in de kerk. Ik denk dat we met elkaar een andere taal moeten vinden, rijkere taal, minder plat, minder voorspelbaar. Dat we originele en inspirerende plekken en momenten zouden kunnen organiseren, om tot dieper inzicht te komen in onze tijd, in elkaar, in wat ons te doen staat, in waar we voor moeten bidden en hoe. Ik ben volop bezig om me voor te bereiden, 1 juli begin ik pas.’ (…)

Er ontgaat ons veel als we die theologische taal niet meer hebben, schrijft u.

‘Dat is de oerervaring van mijn jaar als Theoloog des Vaderlands. Ik was op bezoek in een psychiatrische kliniek, en ik beschreef de manier waarop een verpleegkundige met de patiënten omging als ‘heilige handelingen’. Dat vond ze een prachtige erkenning van wat ze aan het doen was.

Wanneer we dat heilige aspect zouden vergeten, en psychiatrische patiënten alleen maar zouden benaderen vanuit een soort medisch handelingsperspectief, met een diagnose en een behandeling, dan ontgaat je dus een hele belangrijke dimensie. Het kan zomaar gebeuren dat iemand zegt: ‘Verdorie nog aan toe, dat is exact wat ik voel. Alleen, ik heb die taal niet meer’.’

Alain Verheij beschrijft een dienst van een pinkstergemeente. In de taal van ds. Van Ekris: een dienst vol betovering en magie. Mensen raken in extase en schijnen geen controle over zichzelf te hebben. Hun taal is onverstaanbaar. Ze laten de taal achter zich en zijn al veel verder dan de taal.

Mensen die iets van magie ervaren – of zelfs extase – hebben naar mijn inschatting weinig behoefte aan taal. Taal is nuchter, want ze hangt van regels aan elkaar. Elke zin heeft structuur en is daarom nuchter. Toch heeft taal ook iets bezwerends. De demagoog kan zijn gehoor in vervoering brengen. Taal en magie kunnen het soms goed met elkaar vinden en macht uitoefenen. Is een ideologie niet een combinatie van magie en taal?

Petrus houdt zich er op de pinksterdag ver vandaan. Zijn boodschap werkte ontnuchterend, verdiepend en bevrijdend. De magie, ook de magie van de taal, werd doorbroken.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen