Ambtsdrager en macht

In de christelijke dagbladen waren recent meerdere voorbeelden te lezen van voorgangers of leiders van kerken in binnen- en buitenland die zich schuldig maakten aan wangedrag, veelal in seksueel opzicht. Vergeleken met alle aandacht en expertise op het vlak van seksueel misbruik (zie bijv. smpr.nl of veiligekerk.nl), is machtsmisbruik een wat onderbelicht thema in de kerk. Dat is te begrijpen; het is nogal een groot woord dat doet denken aan Donald Trumpachtige figuren, die hun macht openlijk aanwenden voor eigen gewin.

Daar denken we niet direct aan in de kerk, waar we samen buigen onder het gezag van Christus en van elkaars goede intentie uitgaan. Toch kan bewustwording op dit vlak van belang zijn om de verhoudingen tussen ambtsdragers onderling en ten opzichte van gemeenteleden gezond te houden.

In deze bijdrage schets ik een aantal contouren van het begrip machtsmisbruik, om vervolgens een toepassing richting de praktijk van het kerkelijk leven te maken.

Kenmerken

Macht klinkt wellicht negatief, maar betekent eenvoudigweg dat iemand invloed heeft op gedrag en denkbeelden van anderen. Het is dus een gegeven dat ambtsdragers (predikanten in het bijzonder) in een positie met macht verkeren. Daar is op zich niets mis mee, al gebruiken we in de kerk liever het woord gezag en benadrukken we bovendien dat dit een afgeleid gezag is: de ambtsdrager oefent dit gezag namens Christus, niet in eigen naam.

Dit gezag is niet alleen afgeleid, maar ook beperkt: een ambtsdrager heeft bij zijn bevestiging een duidelijk afgebakende set aan verantwoordelijkheden meegekregen waarbinnen hij zijn gezag mag aanwenden (ordinantie 3, art. 9-11).

Het opzicht houden over de gemeente (ord. 10) kan natuurlijk ruim opgevat worden, maar strekt niet eindeloos ver. Het is belangrijk dat taken gedelegeerd en verantwoordelijkheden gedeeld worden. De kerkenraad kan zich verantwoordelijk voelen voor het jeugd-werk in de gemeente, maar een ouderling die wekelijks de zondagsschoolbijeenkomsten bijwoont en bepaalt wat daar gezongen wordt, mengt zich al te zeer in het dienstwerk van anderen.

Afzetting

Machtsmisbruik kan zich dus voordoen in de relatie tussen ambtsdrager en gemeentelid, maar ook tussen ambtsdragers onderling. Als voorbeeld van het eerste valt te denken aan de predikant die er bij een catecheet op aandringt diens taak neer te leggen vanwege een zogenaamd theologisch verschil van inzicht. Op de achtergrond speelt echter mee dat de vrouw van de predikant graag de werkzaamheden van de catecheet wil overnemen.

Ook kan gedacht worden aan een diaken die in een persoonlijk conflict met een gemeentelid verwikkeld is geraakt en aan dit gemeentelid op indringende wijze vraagt: ‘Kun jij met deze houding wel deelnemen aan het heilig avondmaal?’

In beide gevallen is er (1) sprake van een persoonlijk belang van de ambtsdrager, (2) probeert hij een resultaat te bewerkstelligen dat buiten zijn (individuele) machtsdomein valt en (3) zijn de mogelijke gevolgen voor de ander van verstrekkende aard.

In kerkenraadskring kan machtsmisbruik plaatsvinden wanneer een predikant zich zozeer als de expert opwerpt en daarmee een stempel op een bespreking drukt dat de andere ambtsdragers geen ruimte meer (durven) nemen om hun gezichtspunten aan te dragen.

Ook in dit geval is sprake van een onheus gebruik van macht: alle kerkenraadsleden behoren immers een gelijke stem in besluitvormingsprocessen te hebben (ord. 4, art. 5).

Zeker waar de predikant tevens voorzitter van de kerkenraad is, is het gevaar niet denkbeeldig dat hij anderen onvoldoende ruimte biedt in de bespreking. Overigens is er in dit opzicht niets nieuws onder de zon: al in de Dordtse Kerkorde van 1619 was vastgelegd dat het ‘indringen in het dienstwerk van een ander’ als een grove zonde gold, die zelfs met schorsing of afzetting bestraft diende te worden (art. 80). De neiging om invloed uit te oefenen buiten het eigen machtsterrein is dus van alle tijden.

Manipulatie

Machtsmisbruik kan in heel verschillende gedaanten voorkomen. Het is een begrijpelijk misverstand dat we al snel denken aan verbaal-agressieve uitingen. Echter, óók de ambtsdrager die bekend staat als sympathiek en charismatisch kan zich schuldig maken aan machtsmisbruik; soms zonder dat hijzelf of anderen zich daar bewust van zijn.

De vier gestalten waarin machtsmisbruik kan voorkomen (zie kader), tonen aan hoe lastig de materie soms kan zijn. Want waar ligt precies de grens tussen de welbespraakte, wijze predikant die geestelijk leidinggeeft aan de vergadering en de machtsfiguur die vanwege persoonlijke belangen anderen de mond snoert? Wanneer geldt iets als een goedbedoeld pastoraal advies, wanneer als manipulatie?

Op deze vragen zijn geen eensluidende antwoorden te geven. Het vraagt een voortdurend reflecteren op het eigen gedrag; niet alleen individueel, maar ook in kerkenraadsverband en gemeentebreed. Waar liggen onze gevoeligheden? Met welk oogmerk doen we wat we doen? Het is goed en belangrijk wanneer hierover in open sfeer met elkaar gesproken kan worden, bijvoorbeeld tijdens censura-morumsamenkomsten.

Bevragen

Misbruik van macht is nooit helemaal te voorkomen. Des te belangrijker is het dat de kerkordelijke regels voor (her)verkiezing en zittingstermijnen van ambtsdragers worden nageleefd (ord. 3, art. 6-7), die voorkomen dat dezelfde mensen te lang in een machtspositie verkeren. En dat we, wanneer het toch mis dreigt te gaan, de juiste personen weten in te schakelen: een vertrouwenspersoon in de kerk, een medewerker van het meldpunt of een classispredikant. Macht doet immers iets met een mens. Wij zijn niet beter, maar we horen wél beter te weten. Laten we elkaar hierop blijven bevragen in de christelijke gemeente. Tot eer van het Hoofd.

Wanneer is er nu precies sprake van machtsmisbruik? Drie kenmerken zijn daarvoor van belang:

1. De macht wordt uitgeoefend in zaken die buiten de eigen invloedssfeer vallen.

2. De macht wordt ingezet voor eigen gewin; de ambtsdrager heeft een persoonlijk belang.

3. De macht wordt op een zodanig ingrijpende of frequente wijze uitgeoefend dat anderen de zelfstandigheid ontnomen wordt en/of zich daadwerkelijk ‘misbruikt’ voelen.

In de literatuur worden, naast de genoemde verbaal-agressieve variant, nog drie andere gestalten onderscheiden waarin machtsmisbruik kan voorkomen:

1. De non-verbale variant

De machtsfiguur ‘stuurt’ anderen door middel van mimiek en lichaamshouding: hij schudt meewarig het hoofd, fronst zijn wenkbrauwen of kijkt indringend.

2. De stilzwijgende variant

De machtsfiguur houdt zich afzijdig, maar had de anderen op voorhand al onder de duim doordat ze graag door hem gewaardeerd willen worden.

3. De manipulatieve variant

De machtsfiguur pinkt een traantje weg en zegt met een brok in zijn keel: ‘... Maar wilt ú de jongeren dan niet bij de kerk behouden?’

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen