Tijdbetrokken preken

De visies van twaalf gereformeerde homileten worden in zijn dissertatie Tussen tekst en toepassing uitvoerig geschetst.

Onder homiletiek verstaan we de theologische discipline die de prediking bestudeert. In de gereformeerde traditie is altijd veel waarde gehecht aan de prediking van het Woord en het was dan ook te verwachten dat er door de jaren heen verscheidene grotere en kleinere homiletieken (handboeken over de prediking) het licht zouden zien.

Waarheden

Dr. Mulder beschrijft en vergelijkt op informatieve wijze de werken die een twaalftal theologen over dit onderwerp publiceerde. Het betreft (in chronologische volgorde): William Perkins, Guilielmus Amesius, Willem Teellinck, Gisbertus Voetius, Johannes Martinus, Johannes Hoornbeeck, Guiljelmus Saldenus, David Knibbe, Everhardus van der Hooght, Salomon van Til, Campegius Vitringa en Friedrich Adolph Lampe.

Ze gaan allemaal uit van het gezag van de Bijbel als het Woord van God. De eeuwige God maakt door middel van de prediking zondaren zalig. De ziel van de mens is in het geding. Daarom moet de tekst niet alleen goed uitgelegd worden (explicatie), maar ook worden toegepast (applicatie).

Volgens Amesius dient te worden gepreekt ‘na de gesteltheyt van toehoorders, plaatsen en tijden’. Recht op de man en de vrouw af preken, en geen tijdloze, eeuwige waarheden over de hoofden van de mensen heen. Tijdbetrokken preken.

Keurslijf

Bij de meeste besproken auteurs treffen we een homiletische drieslag aan, bestaande uit verklaren, leren en toepassen. Verklaren gaat voorop: de gekozen preektekst dient helder en diepgaand te worden uitgelegd. Vervolgens komt de ‘lering’ of ‘waarneming’ aan de orde. Hierbij gaat het om bijbels-theologische lijnen die vanuit de tekst door heel het Oude en Nieuwe Testament heen zijn te trekken. Zo krijgt de toepassing een breed schriftuurlijk draagvlak. De leringen zijn het schakelmoment waarin maximaal bijbels inzicht moet ontstaan in de relevante betekenis van de tekst voor de actuele situatie van de hoorders. Het voordeel van deze opzet is dat de toepassing bijbels evenwichtig en pastoraal voorzichtig blijft.

Hier doet zich een verschil voor tussen de voetiaanse en de coccejaanse schrijvers. Binnen het toenmalige gereformeerd protestantisme in Nederland gingen de wegen uiteen tussen volgelingen van de Utrechtse hoogleraar Gisbertus Voetius (1589-1676) en aanhangers van de Leidse professor Johannes Coccejus (1603-1669). De coccejaanse auteurs konden zich niet vinden in de genoemde homiletische drieslag. Zij wilden direct vanuit de tekst naar de toepassing gaan, om zo het geheel eigene van de tekst optimaal tot zijn recht te laten komen en niet onbedoeld in een dogmatisch keurslijf te snoeren.

Gevarendriehoek

Het is nooit gekomen tot een diepgaande discussie tussen beide partijen op dit aangelegen punt. Dr. Mulder kiest zonder meer voor de voetiaanse benadering. Toch is er veel voor te zeggen om het coccejaanse gezichtspunt niet uit het oog te verliezen. Het is zeker goed en nodig om Schrift met Schrift te vergelijken en elk afzonderlijk bijbelgedeelte te plaatsen in brede bijbelse verbanden. Het gevaar doet zich dan echter wel voor dat de specifieke tekst niet echt kan uitspreken en dat er een zekere monotonie in de preken sluipt. De veelkleurigheid van de bijbelse boodschap komt dan te weinig uit de verf en het verrassende van elke afzonderlijke tekst kan onvoldoende oplichten. De coccejanen met hun grote aandacht voor de exegese alsook voor de voortgang van Gods openbaring door de eeuwen heen, hebben hier terecht een gevarendriehoek geplaatst.

Anderzijds ligt het gelijk van de voetianen in hun benadrukken van de fundamentele eenheid van de bijbelse verkondiging. Bovendien droegen ook de coccejanen een dogmatische bril, namelijk die van hun verbondsleer met de verschillende bedelingen daarbij.

Onderscheidenlijk

In navolging van de door hem bestudeerde auteurs maakt dr. Mulder onderscheid tussen theologische en antropologische actualiteit. Met het eerste wordt bedoeld dat de mens voor Gods aangezicht staat in eeuwigheidsperspectief. De grootste actualiteit is te allen tijde dat de mens door Gods genade gered kan en moet worden. Aan deze actualiteit is alle andere actualiteit ondergeschikt. Dat betekent dan ook dat elke rechte prediking draait om de rechtvaardiging van de goddeloze door het geloof in Christus alleen. Waar de mens niet door Gods heilige wet schuldig wordt gesteld en zo wordt uitgedreven tot het Evangelie van Gods genade, is de prediking niet werkelijk actueel.

Daarna en daarnaast is ook de antropologische actualiteit van grote betekenis. De prediker moet weten waar zijn mensen zich in cultureel en maatschappelijk opzicht bevinden. Hij moet concreet waarschuwen voor de eigentijdse zonden. Het doet ertoe of hij dorpsbewoners of stedelingen, rijken of armen, jongeren of ouderen voor zich heeft. Bovendien moet hij in de preek onderscheidenlijk ingaan op de geestelijke situatie van zijn hoorders, die al dan niet wedergeboren zijn en die verschillende gestalten van geloof en ongeloof vertonen.

Het is naar mijn overtuiging nodig en vruchtbaar om de prediking in onze eigen tijd en kring te toetsen aan deze tweevoudige actualiteit.

Kritiek

Hierbij doet zich een discussie voor die dr. Mulder wel aanroert, maar waar hij niet dieper op ingaat. In de hedendaagse bezinning op de prediking horen we meestal weinig of niets over de homiletische drieslag, die Mulder vanuit zijn bronnen weergeeft en aanbeveelt. In plaats daarvan wordt een andere drieslag genoemd: tekst, prediker en hoorder.

Veel hedendaagse homileten brengen bezwaren in tegen het traditionele onderscheid tussen uitleg en toepassing, omdat de hoorder pas in beeld komt wanneer de uitleg al kant en klaar is. De hoorder is dan slechts het adres van de vooraf in de exegese vastgestelde boodschap. Het hele diner wordt om zo te zeggen achter de schermen, in de keuken klaargemaakt en vervolgens is de vraag hoe dit het beste geserveerd kan worden bij hen die aan tafel zitten. Is het niet van betekenis hoe de hoorder vanuit eigen levenservaring en context de tekst beluistert? Kan de vonk van het eeuwige Woord wel overspringen wanneer de eigen positie van de hoorder niet van meet af aan volstrekt serieus genomen wordt?

Deze vragen kunnen we niet zomaar van tafel schuiven vanuit de kritiek dat daarmee het zwaartepunt zich verlegt van de schriftuitleg naar de duiding van de eigentijdse context. Het is nodig om de principiële lijnen die de klassiek-gereformeerde homileten hebben getrokken, diepgaand te confronteren met eigentijdse benaderingen. Dan komen we ver met de onderscheiding tussen theologische en antropologische actualiteit, waarbij het laatstgenoemde verder moet worden uitgediept.

Slavernij

Het gaat niet alleen om het ontmaskeren van zonden van deze tijd, maar ook om het peilen van culturele ontwikkelingen die bijbels gezien als positief zijn te duiden. Denk bijvoorbeeld aan het inzicht dat slavernij te allen tijde uit den boze is of aan het gegroeide bewustzijn van onze verantwoordelijkheid voor Gods schepping. Zo geeft deze studie veel om over na te denken. Daar zijn we de auteur erkentelijk voor.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen