Gereformeerde Ethiek

In zijn inleiding op deze uitgave vergelijkt Van Keulen de Ethiek met de Dogmatiek en concludeert hij dat Bavinck zijn Ethiek schreef als evenknie van de Dogmatiek.

Het was Van Keulen al eerder opgevallen dat in de Dogmatiek verhoudingsgewijs weinig aandacht besteed wordt aan de ethiek. Het nu ontdekte manuscript is volgens Van Keulen de ontbrekende schakel in de Dogmatiek en maakt de Dogmatiek compleet. Zowel de Dogmatiek als de Ethiek is gebaseerd op colleges die Bavinck in Kampen gaf.

Wedergeboorte en bekering

Bij het doorbladeren van de Ethiek valt direct op dat Bavinck veel aandacht besteedt aan de wedergeboorte en de bekering. Zij bepalen de structuur en de indeling van de Ethiek. Bavinck beschrijft namelijk de ethiek in ‘drie stukken’: de mens vóór, in en na de bekering.

Daaruit blijkt dat Bavinck zijn Ethiek schreef met in zijn achterhoofd de eigen (gereformeerde) achterban, waar woorden als ‘bekering’ en ‘wedergeboorte’ – zeker in die tijd – zeer aangelegen zaken waren voor het christenleven. Zo gaat Bavinck uitvoerig in op de zekerheid van het geloof en de verzegeling met de Heilige Geest: belangrijke thema’s uit de bevindelijk-gereformeerde traditie.

Naast de neocalvinistische openheid naar de cultuur zien we bij Bavinck ook een dieperliggende piëtistische lijn. De wedergeboorte structureert de ethiek en de heiliging. Bavinck beklemtoont hierbij vooral het positieve effect van de wedergeboorte: de genade vervolmaakt de natuur en doortrekt de hele schepping. De heiliging krijgt zo een prominente plaats binnen het spreken over de herschepping en raakt op deze wijze ook aan hedendaagse vragen omtrent ecologie, klimaat en milieu. Deze laatste thema’s worden (helaas) niet verder uitgewerkt, omdat de Ethiek onvolledig is gebleven. Wel vinden we in de Ethiek een uitvoerige beschrijving van huwelijk en familie.

Gesprekspartners

De grote verdienste van Bavinck is dat hij steeds in gesprek is met wat in zijn dagen speelt. Daarbij hanteert hij in de Ethiek dezelfde methode als in de Dogmatiek: hij begint telkens met het noemen van bijbelteksten, trekt daarna bijbelse grondlijnen en gaat vervolgens met de geschiedenis van de theologie en de filosofie in gesprek. Indrukwekkend is de wijze waarop hij de literatuur van zijn dagen verwerkt en hoe hij recht doet aan zijn gesprekspartners, zonder zijn eigen gereformeerde visie te verzwijgen. Zijn gedetailleerde overzichten geven ons vooral een inkijkje in de vragen die aan het begin van de vorige eeuw hebben gespeeld. Zo wijdt hij een uitvoerig hoofdstuk aan de zorg voor ons voedsel (alcohol, roken) en voor onze kleding, doorspekt met allerlei (soms anekdotische) voorbeelden (p.507-541). Bij nader inzien blijken deze thema’s toch niet zo gedateerd te zijn, want ook in onze tijd zijn we nog steeds bezig met de vraag wat een gezonde, bijbels verantwoorde levensstijl is.

Huwelijk

Soms legt hij verrassende dwarsverbindingen, zoals bij het woord ‘kuisheid’. Dat zou samenhangen met ‘het midden Hoogduits: kiusche, van kiusan (kiezen), vergelijk het Hebreeuwse koscher’ (p.554).

Lange alinea’s over de verplichting tot het aangaan van een huwelijk en over allerlei graden van bloedverwantschap zullen de lezer van nu minder boeien. Bavincks beschrijving van de man-vrouwverhouding, het wezen van het huwelijk en de echtscheiding geven veel informatie over hoe er in zijn dagen in gereformeerde kring over deze zaken werd gedacht. Is Bavinck vernieuwend geweest? Het is maar wat we onder vernieuwing verstaan. Een zin als ‘Vrouwen kunnen uitnemend talent, maar geen genie hebben; zij blijven altijd subjectief’ (blz. 620)’ en zijn verhan‑deling over de verloving, waarbij hij de ouders aanbeveelt hun zonen en dochters op rijpere leeftijd Cats in handen te geven (p.655) – en daarbij Cats bladzijden lang aanhaalt – doen ons nu glimlachen. Maar we doen geen recht aan Bavinck wanneer we hem om bepaalde, gedateerde uitspraken afschrijven. Zo geeft hij veel materiaal dat bruikbaar is voor een stevige bijbelse visie op huwelijk, gezin en familie.

Binnenkerkelijk

Het laatste hoofdstuk van zijn Ethiek zou gaan over het Koninkrijk van God. Bavinck is er niet aan toegekomen om dit hoofdstuk te schrijven. Het is een boeiende vraag of de Ethiek er anders uitgezien zou hebben, als Bavinck zijn Ethiek met een beschrijving van het Koninkrijk Gods begonnen zou zijn (eventueel met als leidraad de wedergeboorte zoals Mattheüs 19:28 daarover spreekt). Nu blijft zijn Ethiek enigszins ‘binnenkerkelijk’ en komen de grote vragen van de ethiek minder uit de verf.

Zijn aandacht voor de navolging van Christus als wezenlijk onderdeel van de heiliging van het christenleven kan vernieuwend genoemd worden. In december 2019 promoveerde aan de Vrije Universiteit Jessica Joustra op een vergelijking tussen de doperse Johan Howard Yoder en Herman Bavinck. Zij laat zien dat Bavinck expliciet spreekt over de navolging van Christus als antwoord op Gods genade en over de eenheid met Jezus Christus vanuit de wedergeboorte en het werk van de Heilige Geest. De navolging van Christus wordt door Bavinck inhoudelijk minder beschreven en ingevuld vanuit de wet, zoals dat in die tijd in gereformeerde kring gebruikelijk was. Volgens Joustra komt Bavinck met zijn opvatting over de navolging vanuit de eenheid met Christus dicht bij de doperse opvatting over de heiliging uit.

Zij aan zij

Deze uitgave werd in september op een internationaal Bavinck-congres (georganiseerd door het Neo- Calvinism Research Institute (NRI) in Kampen) gepresenteerd. Ook nam op dit congres prof. John Bolt (Grand Rapids, VS) het eerste deel van de Engelse editie in ontvangst. Hij is de grote man achter de Engelse vertaling van de Gereformeerde Dogmatiek. In 1982 promoveerde hij op een onderzoek naar de betekenis van de imitatio Christi bij Bavinck.

Van Keulens ontdekking van het ‘zusje’ van de Gereformeerde Dogmatiek is een rijk gedocumenteerd en prachtig uitgegeven boek dat graag tegen haar grote broer aankruipt. Het is dan ook te verwachten dat ze voortaan zij aan zij op de boekenplank staan van iedere liefhebber van Bavinck.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen