Een engelachtige geleerde

De beroemde middeleeuwse theoloog Bonaventura stierf op 15 juli 1274. Als kardinaal en bisschop van Albano was hij door de paus opgeroepen voor het Tweede Concilie van Lyon om zich in te zetten voor de hereniging van de Griekse en Romeinse kerk. De hereniging werd beklonken, maar nog geen twee weken later overleed hij in Lyon – waarschijnlijk aan een besmettelijke ziekte –, slechts 57 jaar oud.

Compliment

Bonaventura zag het levenslicht in het jaar 1217 – volgens sommigen in 1221, omdat een oude kroniek vermeldt dat hij op 53-jarige leeftijd zou zijn gestorven –, in het hooggelegen, ‘uitstervende’ Italiaanse bergstadje Bagnoregio. Het ouderlijk huis is door de erosie weggevaagd.

Men wijst nog wel op de ‘grot van de H. Bonaventura’. Volgens de legende zou de kleine Giovanni di Fidanza, zoals hij aanvankelijk heette, eens ernstig ziek zijn geweest. Zijn moeder Maria di Ritella zou Franciscus van Assisi erbij hebben geroepen. Op zijn gebed zou het kind zijn genezen. Franciscus zou toen uitgeroepen hebben: ‘O buona ventura’; O, gelukkige gebeurtenis. En ziedaar, zijn kloosternaam was geboren, hoewel hij die naam al bij zijn doop ontving.

Op jonge leeftijd reeds ging Giovanni studeren aan de prestigieuze universiteit van Parijs. Van 1236 tot 1242 heeft hij daar de studie in de artes liberales, de zogenaamde ‘vrije kunsten’ gevolgd. Daarna volgde nog eens een acht jaar durende theologiestudie, waar hij vooral leerling werd van de illustere Alexander van Hales. Deze merkte eens op dat hij in zijn leerling niet zag dat Adam gezondigd had. Geen klein compliment!

Bovenaardse

Tot die tijd was vooral de platoons-augustijnse traditie toonaangevend geweest, met haar sterke nadruk op het bovenaardse, het innerlijk, de eeuwigheid en de onsterfelijke ziel. Dat was ook de traditie waarin Bonaventura wilde staan, aangevuld met de spiritualiteit van de franciscanen.

Toen hij echter in 1257 hoogleraar werd in Parijs, kreeg hij Thomas van Aquino als collega naast zich. Laatstgenoemde was een verdediger van de aristotelische traditie. Deze traditie, die via de kruisvaarders vanuit Arabië in West-Europa was terechtgekomen, was minder gericht op het bovenaardse en de eeuwige dingen en meer gericht op de concrete aardse werkelijkheid.

Bonaventura wist zich in dit tijdsgewricht geroepen met kracht de augustijnse traditie te verdedigen, tegen de aristotelische nieuwlichters. Het resulteerde in zijn ‘Collationes in Hexaëmeron’, oftewel zijn zesdagenwerk.

Bijna dol

Om zich wetenschappelijk verantwoord tegen het aristotelisme te verdedigen, moest Bonaventura zich daar eerst behoorlijk in verdiepen. Het gevolg was dat ook hij er helaas niet aan ontkwam om in zijn eigen werken allerlei wijsgerig materiaal op te nemen.

Luther, die Bonaventura vaak in positieve zin citeerde, schrijft ergens ook dat Bonaventura hem ‘bijna dol’ had gemaakt. Het mag duidelijk zijn dat ze wel samen hun afkeer van het aristotelisme deelden. In stelling 50 van zijn wat minder bekende 97 stellingen van 4 september 1517, schrijft de reformator dat de gehele Aristoteles zich verhoudt tot de theologie als de duisternis tot het licht. En in stelling 41 noemde hij bijna de gehele ethiek van Aristoteles de ergste vijand van de genade.

We zien ook dat vanaf het moment dat het aristotelisme de kerk en de theologie binnenkwam, de kerk geestelijk alleen maar achteruit holde. Helaas heeft Bonaventura dat tij niet kunnen keren. Het was dan ook niet zomaar dat men in de Reformatie teruggreep naar de augustijnse traditie. Des te verwonderlijker dat bepaalde reformatorische theologen na Luther het aristotelisme weer omarmden.

Voorsmaak

Rond het jaar 1243 trad Bonaventura toe tot de orde van de franciscanen, oftewel de minderbroeders. Franciscus, ‘de armoedzaaier uit Assisi’, had vooral de nadruk gelegd op het armoede-ideaal en de concrete navolging van Christus. In studie zag hij een gevaar.

De wetenschapper Bonaventura verdedigde zich hiertegen door onderscheid aan te brengen tussen scientia en sapientia. Geen wereldse wijsheid, maar wijsheid uit God.

Bonaventura, die vooral de Doctor Seraphicus (engelachtige doctor) werd genoemd, is ook wel de doctor van de contemplatieve theologie genoemd. Sommige van zijn werken zijn heel theologisch, andere weer heel spiritueel en mystiek. Een mooi voorbeeld daarvan is zijn Itinerarium mentis in Deum, de opklimming van de ziel tot God. Van dit boek is een prachtige Nederlandse vertaling verschenen, met veel achtergrondinformatie.

Als ware Hebreeën zijn we volgens de auteur geroepen om als pelgrims uit Egypte weg te trekken, om de doorgang, het pascha, te maken door de woestijn naar het land van de Vader. Toen Bonaventura dit schreef, voelde hij zich een ‘arme in de woestijn’. Een vreemdeling op doorreis.

De reis van de ziel tot God gaat volgens hem via illuminatie (verlichting), purificatie (reiniging) en de perfectio, die leiden tot de geestelijke vereniging met God; het schouwen van God. Hij gaat hierin wel heel ver, omdat we op aarde slechts leven door geloof en niet door aanschouwen. Hoewel hij andere keren getuigt van een ‘voorsmaak’, waardoor onze pelgrimstocht wordt vergemakkelijkt.

Een oude legende vertelt dat Thomas van Aquino eens een bezoek bracht aan Bonaventura en hem geheel vervuld met de Geest aantrof. Ongemerkt zou Thomas zich toen hebben teruggetrokken. Eens zou Bonaventura op de berg Alverna zelfs een soortgelijk visioen hebben gehad als eertijds Franciscus.

Milieu

We kunnen bij Bonaventura goed in de leer over het milieu. In zijn Breviloquium, de theologie in kort bestek – waarvan eveneens een sublieme Nederlandse uitgave is verschenen –, schrijft hij er uitgebreid over. De geschapen wereld was voor hem een ongeschreven boek, waarin de scheppende drie-eenheid weerspiegeld, uitgebeeld en gelezen wordt. Voor de zondeval was dit boek voldoende om God te leren kennen. De Schepper had namelijk sporen van Zichzelf in de schepping achtergelaten, waardoor Hij symbolisch in Zijn schepping aanwezig was.

In alle schepselen kunnen we volgens hem een spoor van de Schepper terugvinden, in de met verstand begiftigde schepselen herkennen we Zijn beeld en in alle begenadigde wezens, die de gave van de Heilige Geest ingestort hebben gekregen, Zijn gelijkenis. Na de zondeval verduisterden onze ogen echter en is het moeilijker geworden om de schepping als ‘een door Gods vinger geschreven boek’ te lezen. Gelukkig is dat weer mogelijk doordat Hij zorgde voor het boek van de Schrift. Daarin vinden we de sleutel om het boek van de schepping te spellen. Het is volgens Bonaventura onze roeping om de schepping ‘terug te voeren’ naar de Schepper. Hoe actueel!

Troost

En Christus? Die neemt bij Bonaventura gelukkig een sleutelpositie in, hoewel hij vaak theologiseert vanuit de drie-eenheid. Hij noemt Christus de weg, de deur, de ladder en het voertuig. Dat betekent echter nog niet dat hij Hem ook schildert als onze gerechtigheid, zoals Luther dat deed. Hoewel hij ons wel voorhoudt om geen andere troost te zoeken dan het sterven met Christus aan het kruis. En dat Christus door Zijn offer de genade heeft verworven en wij de zaligheid slechts kunnen verkrijgen door het geloof, de hoop en de liefde tot Christus, de Middelaar tussen God en mensen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen