Het uitbestede puberbrein

In 2008 publiceerde Nicholas Carr een geruchtmakend artikel in het Amerikaanse tijdschrift Th e Atlantic met de titel ‘Is Google Making Us Stupid?’, waarin hij aan de kaak stelde hoe het internet ons brein beïnvloedt, zowel fysiek als mentaal, en ons ongeschikt maakt om ons met aandacht en overgave ergens op te concentreren. Carrs boek The Shallows uit 2011 werd een onmiddellijke bestseller.

Generatie Z

Begin dit jaar verscheen een gelijksoortig boek, Th e Anxious Generation, van de bekende Amerikaanse psycholoog Jonathan Haidt, inmiddels in het Nederlands vertaald als Generatie angststoornis. Het schetst het deprimerende verhaal van generatie Z (1996-2010), de eerste generatie die tijdens de puberjaren werd geconfronteerd met breedbandinternet, de smartphone en de ‘likes’ en ‘retweets’ van sociale media. De toch al kwetsbare pubers werden zo een virtuele wereld ingezogen, waaraan sindsdien maar weinigen weten te ontsnappen.

De opmaat voor deze ‘epidemie’ diende zich reeds aan in de jaren tachtig van de vorige eeuw toen ouders hun kroost meer en meer begonnen te vrijwaren van zoveel mogelijk obstakels en tegenslagen waar kinderen normaliter mee te maken krijgen. Huttenbouwen en boompje klimmen maakten plaats voor spelen onder toezicht en activiteiten binnenshuis. Het zou de overgang inluiden van een ‘spelgerichte’ naar een ‘schermgerichte’ kindertijd. Toen in het begin van de jaren 2010 smartphones hun intrede deden, was het hek van de dam. ‘Ze verbonden je 24/7 met het internet, konden veel apps bevatten, en vormden al snel de thuisbasis van socialemediaplatforms, die je de hele dag konden pingen en aansporen om te bekijken wat anderen zeiden en deden.’

Hersenstelsel

Het zou een giftige ontwikkeling blijken. IPads, gameconsoles en smartphones zijn, in de woorden van Haidt, ‘ervaringsblokkers’ die kinderen uit hun ‘ontdekkingsmodus’ halen. Terwijl hun zich snel ontwikkelende brein gebaat is bij een scala aan ervaringen die kinderen helpen om hun angsten te overwinnen en sociale vaardigheden te cultiveren, wordt het nu blootgesteld aan een tot voor kort onvoorstelbare hoeveelheid prikkels die een heuse reconstructie van het hersenstelsel veroorzaakt.

Directe slachtoffers van de meer dan zeven uur per dag die een gemiddelde tiener achter het scherm doorbrengt, zijn fysieke interactie met leeftijdsgenoten, voldoende nachtrust, concentratievermogen en het aangaan van langdurige relaties. Het puberbrein met z’n nog onderontwikkelde prefontale cortex – het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor langetermijndenken, plannen en emotieregulatie – is geen partij voor de strategieën van big tech, socialemediaplatforms, videogames als Fortnite en Call of Duty en videogiganten als Netflix en Disney Plus. Veelzeggend is in dit verband een citaat van de beroemde negentiende-eeuwse Amerikaanse psycholoog William James: ‘Gevoeligheid voor onmiddellijk opwindende zintuiglijke prikkels karakteriseert de aandacht van de kindertijd en de jeugd (...). [Het] kind lijkt minder van zichzelf te zijn dan van elk voorwerp dat toevallig zijn aandacht trekt.’ De constante stroom van stimuli die de smartphone over kinderen uitgiet, holt hun persoonlijkheid reeds uit voordat die goed en wel gevormd is.

Van de toevalsfactor waarvan James gewag maakt, is allang geen sprake meer. Bedrijven als Meta (Facebook, Instagram) sturen met hun algoritmes onze digitale keuzes zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Bovendien maken ze ongegeneerd gebruik van psychologische trucs en neurowetenschappelijke inzichten om de afgifte van dopamine te manipuleren, het stofje in onze hersenen dat ervoor zorgt dat we ons tevreden en beloond voelen. Daar zijn maar weinig jongeren – en ouderen – tegen bestand.

Averij

Haidt laat zien dat ten gevolge van de oprukkende smartphones het mentale welbevinden van tieners tussen 2010 en 2015 dramatische averij heeft opgelopen. Een greep uit de statistieken: ernstige depressie onder tienermeisjes nam in die periode toe met 145 procent, zelfbeschadiging met 188 procent, en suicide met 167 procent. De percentages voor jongens zijn over het algemeen lager en Haidt legt in het boek omstandig uit waarom dit het geval is.

Ongehinderde toegang tot internet en sociale media, gratis, altijd en overal, leidt onvermijdelijk tot nog ernstigere vormen van individualisering dan die we al kennen. Reeds in 1897 schreef de Franse socioloog Émile Durkheim dat het verdwijnen van traditionele gemeenschappen anomie tot gevolg heeft: de afwezigheid van breed gedeelde normen en waarden. Het uiteenvallen van stabiele sociale verbanden maakt niet dat we ons bevrijd voelen maar maakt ons eerder verloren en angstig.

Platte werkelijkheid

Om zich aan dit vacuüm aan normativiteit te onttrekken gaat Haidt, die zich identificeert als atheïst, te rade bij verschillende spirituele tradities vanuit het besef dat sommige dingen ons verheffen terwijl andere ons juist naar beneden halen. Verschillende denkers passeren de revue, onder wie opnieuw Émile Durkheim, die benadrukte dat mensen, naast het domein van het alledaagse en profane, rituelen nodig hebben om zich te verhouden tot de sfeer van het heilige. Door de collectieve ervaring van het hogere ervaren mensen een sterkere genegenheid tot elkaar en vormen ze hechtere gemeenschappen. De virtuele wereld is een platte werkelijkheid, zonder gewijde plaatsen, tijden of voorwerpen. Rituelen daarentegen hebben met de ‘echte wereld’ gemeen dat ze ‘belichaamd’ zijn (ze vereisen een vorm van lichamelijk communiceren), ‘synchroon’ (ze vinden tegelijkertijd plaats), ‘contactueel’ (ze vereisen lichamelijk contact tussen een of meerdere persoon op een bepaald moment) en ‘gemeenschappelijk’ (ze motiveren om te investeren in relaties). Het ontbreken van deze kenmerken verhoogt onze focus op ons ego en bemoeilijkt het onszelf open te stellen voor iets wat het zelf overstijgt.

God-vormig gat

Met een verwijzing naar de Franse denker Blaise Pascal en diens spreken over een God-vormig gat in ons menselijk hart, merkt Haidt op : ‘Er is een gat, een leegte die we proberen te vullen in ons allemaal. Als het niet wordt gevuld met iets nobels en verhevens, zal de moderne samenleving dat gat opvullen met allerlei troep. Dat is al zo sinds het begin van het tijdperk van de massamedia, maar de machine die het afval oppompt, werd in de jaren 2010 honderd keer krachtiger.’

Zo eindigt dit belangwekkende boek, vol confronterende analyses, onderhoudende anekdotes en cultureel-filosofische beschouwingen, veelbelovend en teleurstellend tegelijk. Want met Pascals spreken over het menselijk hart is Haidt hard op weg naar een trefzekere diagnose van de epidemie die hij in zijn boek op eloquente wijze beschrijft. Maar zijn spreken over het heilige en het verhevene verzandt helaas in al te vage spirituele bespiegelingen. Geheiligde aandacht voor de boodschap van Filippenzen 4:8 had dit duister op kunnen klaren.

EH-symposium over ‘Generatie angststoornis?’

De Evangelische Hogeschool belegt op donderdagavond 7 november DV het symposium ‘Generatie angststoornis?’, mede naar aanleiding van de publicatie van Jonathan Haidt. Kunnen we niet wat positievers zeggen over jongeren dan dat ze angstig zijn? Hoe kunnen we hen helpen om hoopvol te leven? zijn vragen die aan de orde komen. Sprekers zijn ds. Anne van Olst, directeur van de EH, theoloog Nelleke Plomp en Joram Kaat, presentator bij de EO. De bijeenkomst vindt plaats in de Evangelische Hogeschool (Drentsestraat 1, Amersfoort) en duurt van 19.00 tot 22.00 uur. De kosten bedragen € 15 (EH-studenten en alumni: € 10). Meer info en aanmelden via eh.nl/agenda.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen