Het leven aankunnen

Zowel in het pastoraat als binnen de hulpverlening wordt gezorgd voor de medemens met problemen. Bij beide worden gesprekken gevoerd en is er aandacht en contact met de mens in nood. Zowel de pastor als de (christen)hulpverlener werkt vanuit de hoop op herstel, hoop die gevoed wordt door het christelijk geloof. Toch zijn er zeker verschillen tussen pastoraat en hulpverlening. Binnen het pastoraat staat het geloofsperspectief centraal. Het is gericht op het herstel van wie je bent als mens van God en als mens voor God. Binnen de hulpverlening of geestelijke gezondheidszorg (ggz) staat het gezondheidsperspectief centraal. Het gaat vooral om het verminderen of beter hanteren van psychisch lijden. Het geloofsleven doet hierin mee en een goede hulpverlener legt ook verbinding met de geloofsdimensie van deze nood, maar dat staat niet voorop.

Begripsverheldering

Zowel pastoraat als ggz houdt zich dus bezig met de zorg voor de ziel, alleen op een verschillende manier. Binnen de ggz wordt gesproken over de psyche van de mens, in het pastoraat over de ziel van de mens. Wanneer we in het pastoraat over de mens spreken met behulp van het begrip ziel, helpt het om de vraag naar het ‘wat’ en het ‘wie’ van de mens als schepsel van God op een nieuwe manier te stellen. Nu is pastoraat een breed begrip en pastoraat is ook veelzijdig. Veel pastoraat is psycho-pastoraal van aard. Nu is de pastor geen hulpverlener of therapeut en moet hij als dat nodig is, altijd doorverwijzen naar de hulpverlening. Tegelijk moet er bij predikanten, ouderlingen en bezoekbroeders en -zusters wel kennis zijn van de psychologie, van psychische stoornissen en van vormen van behandeling en therapie.

Het psycho-sociale

Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw is er sprake van een psychologische benadering binnen het pastoraat als reactie op de kerugmatische (verkondigende) eenzijdigheden van de dialectische theologie (protestantse theologische stroming die ontstond in de jaren na de Eerste Wereldoorlog en die benadrukt dat er een tegenstelling bestaat tussen God en de mens).

Thurneysen was een vertegenwoordiger van deze theologie en zag pastoraat als verkondiging: het Woord dat zondags tot de gemeente als geheel komt, wil in het pastoraat aan de enkeling persoonlijk worden gebracht. Pastoraat is verkondiging van de vergeving van de zonden aan de enkeling.

Maar niet elke nood is zondenood. Bovendien staan de werking van God en het psycho-sociale niet in een verhouding van concurrentie tot elkaar. Antropologie en theologie zijn met elkaar verweven.

Psychologie in het pastoraat

De psychologie speelt op een aantal niveaus een rol in het pastoraat, zowel bij de pastor als bij de pastorant in de pastorale ontmoeting. Maar ook het contact zelf moet psychologisch doordacht worden. Ik denk allereerst aan de psycho-sociale problematiek aan de kant van de pastorant. Hij of zij is een mens met een ziel, met een psyche. Het psychisch functioneren werkt in op het hele menselijk bestaan, ook op de relatie met God (ziel) en de beleving daarvan. Te denken valt aan een depressie die ook het geloofsleven kleurt. In dit verband heb ik zelf veel geleerd van prof. dr. Hanneke Schaap-Jonker, die inzichten uit de psychologie wil toepassen in de pastorale begeleiding.

Daarnaast kan het contact-gebeuren tussen pastor en pastorant zelf ook gezien worden als hulpverlening. Het pastoraat kan een therapeutisch doel dienen of een therapeutische werking hebben. In dit verband noem ik prof. dr. Gerben Heitink, die in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw het perspectief van hulpverlening in de pastorale praktijk integreerde.

Systeembenaderingen bijvoorbeeld (zoals van Friedman en Nagy), die ingebracht worden in het pastoraat, kunnen pastoranten helpen om te gaan met crises. Denk daarbij aan verstoorde verhoudingen of vastgelopen situaties in het leven.

Daarnaast kan het pastorale contact als contact ook therapeutisch zijn. Het aangaan van contact als zodanig kan al een helende werking hebben. De pastorant leert om een pastor te vertrouwen en ervaart een luisterend oor. Hij of zij weet zich metterdaad gehoord en ontvangt erkenning voor zijn of haar probleem.

Ontstaan

Hoe ontstaan nu psychische problemen? (zie kader) Veel lichamelijke en psychische kwetsbaarheden zijn erfelijk. Denk bijvoorbeeld aan schizofrenie en endogene depressie (een depressie waarbij de oorzaak niet van buiten komt). Ook geboorteletsels leiden vaak tot lichamelijke en psychische problemen. Waar komt onze persoonlijkheid vandaan? Is ze aangeboren of wordt ze door onze opvoeding gevormd? Het is inmiddels een oud debat: nature of nurture? De gegevens die voorhanden zijn, pleiten voor de visie dat aanleg door het milieu gestempeld wordt. Ieder mens maakt belastende ervaringen door, teleurstellingen en ziekten. Er hangt veel af van de ervaringen die een kind in de eerste drie tot zes jaar opdoet. Is er sprake van geborgenheid, liefde, grenzen of juist niet? Bij mensen met een aangeboren kwetsbaarheid kunnen belastende ervaringen aanleiding geven tot zware psychische crises.

De innerlijke houding ten opzichte van kwetsbaarheid enerzijds en ongunstige omstandigheden anderzijds vormen de derde factor die problemen bevorderen. Hoe gaat een mens met belastende ervaringen om? Hoe je over een bepaalde gebeurtenis denkt, hoe je die dus waardeert, bepaalt de menselijke reactie: een gebeurtenis roept een gevoel op, maar wat is de waardering van een gebeurtenis? De waardering wordt bepaald door denkbeelden over hoe je gelukkig kan worden of vrede kan vinden met God, jezelf en anderen. Die denkbeelden zijn weer gekleurd door vroegere positieve of negatieve ervaringen.

Balans

Het doel van de psycho-pastorale zorg van de pastor is niet allereerst dat mensen weer gezond worden. Dat is niet altijd mogelijk. Het gaat om het aankunnen van het bestaan in deze wereld met al haar grenzen. Dat de draaglast en de draagkracht meer in balans komen met elkaar.

Pastoraat betekent hulp bij het aankunnen van het leven op grond van wat de Bijbel zegt. Pastoraat als zielszorg is meer dan een gesprek over geloofsvragen. Zielszorg zoals die ons uit de Bijbel tegemoetkomt, vraagt niet allereerst naar het waarom, maar geeft hulp bij het begrijpen van het waartoe en bij het richten van het leven op een nieuw waarheen. Zo denk ik aan een pastorant die vanuit zijn geloof in God zijn vrouw met ernstige psychische stoornissen trouw bleef, vanuit zijn eens gegeven huwelijksbelofte. Hij zag uit naar Gods heerlijke toekomst zonder pijn, verdriet en psychische stoornissen.

Bijbelse aanwijzingen

De Bijbel geeft verschillende aanwijzingen die mensen met hun kwetsbaarheden kunnen helpen bij het opgewassen zijn tegen het leven. Paulus vermaande de eerste christenen een veelzijdige aanpak voor het pastoraat te ontwikkelen. Ik denk daarbij aan 1 Thessalonicenzen 5:14:

- wijs hen die ordeloos leven terecht

- bemoedig de moedelozen

- ondersteun de zwakken

- heb geduld met iedereen

Voor de pastor betekenen deze punten dat hij in staat moet zijn verschillende pastorale situaties op de juiste manier te ordenen (gedifferentieerde diagnose). Hij moet in staat zijn onderscheid te maken tussen hen die ordeloos leven, moedelozen en zwakken. ‘Hen die ordeloos leven’ zijn mensen die doorgaans best in staat zijn hun leven de baas te worden. Maar ze leven in zonde en gedragen zich zo dat ze wel problemen moeten krijgen. Ze hebben vermaning nodig, correctie. Te denken valt aan zware verslavingen. Onder ‘moedelozen’ verstaan we die mensen die, beperkt door moeilijke levensomstandigheden en innerlijke conflicten, een crisis doormaken. Vaak lijden ze aan somberheid of depressie, minderwaardigheidsgevoelens, remmingen en angsten, die ook invloed hebben op hun geloofsleven. De ‘zwakken’ zijn mensen die vanwege lichamelijke en psychische beperkingen duidelijk gehinderd worden in hun bestaan. In Gods ogen echter zijn ze niet minderwaardig. Ze hebben in het bijzonder een ontfermende en liefdevolle benadering door hun medebroeders en zusters (in het pastoraat) nodig.

Troostende woorden

Verschillende problemen moeten met verschillende middelen worden aangepakt (gedifferentieerde therapie). Doe depressieve mensen geen onrecht door hen in hun overdreven schuldgevoelens aan te zetten tot berouw. Ze hebben meestal al vanwege het plegen van de kleinste zonde om vergeving gevraagd. Overtuig mensen die seksueel zijn misbruikt, niet door te zeggen dat ‘vergeving’ de oplossing is. Daar zijn zij niet mee geholpen.

Lopen gereformeerde zielzorgers niet het gevaar de nadruk te leggen op vermanende, corrigerende zielszorg? In de omgang met mensen met psychische kwetsbaarheden is het echter heel belangrijk de troostende woorden van de Bijbel te ontdekken en de kracht van het gebed om vol te houden in moeilijke omstandigheden.

De zin van het leven

Het pastoraat wordt dus verrijkt door kennis van de psychologie en van psychische stoornissen. Op verschillende manieren en op verschillende momenten kan de pastor dit inbrengen in pastorale gesprekken. Tegelijk is de pastor geen hulpverlener of therapeut. Als dat nodig is, moet hij altijd doorverwijzen naar de hulpverlening. Het pastoraat heeft zijn eigenheid. In gesprekken met de pastor komen geloof en zingeving expliciet aan de orde. Dat is zijn corebusiness om zo te zeggen. Juist daaraan is ook veel behoefte in deze tijd. Wat is de zin van mijn leven? Waarom gebeuren deze dingen in mijn leven en in deze wereld? Welke plek heeft de Heere God hierin?

Dat meer mensen vandaag naar de psycholoog gaan dan naar de pastor, heeft (naast andere factoren zoals de ontkerkelijking van Europa) ook te maken met het alomtegenwoordige idee dat je als mens gelukkig moet zijn en daar ook recht op hebt. Ben je niet gelukkig, dan heb je een probleem en moet je daarvoor hulp zoeken, zo lijkt de achterliggende veronderstelling.

Niet zonder reden schreef de bekende psychiaterpsychotherapeut Dirk de Wachter in 2019 het boek De kunst van het ongelukkig zijn. Daarin zegt hij: ‘Streven naar geluk als levensdoel is een vergissing. Streven naar zin en betekenis, daarentegen, is waar het leven om draait.’ Dat heeft de kerk al veel langer in huis. Misschien doet ze daar te weinig mee...

Stoornissen

De christen-psychiater Pfeifer onderscheidt (in het boek Psychische stoornissen en bijbelse zielszorg) de volgende psychische stoornissen:

- schizofrenie en psychotische stoornissen

- depressies: mild tot matig, en ernstig endogeen

- hersenaandoeningen

- ernstige neuroses (vaakst voorkomende stoornis): stoornis in de persoonsontwikkeling die zich uit in bepaalde symptomen (angst, dwang, melancholie, hysterie) of in bepaalde eigenschappen (geremdheid, onzekerheid, labiliteit, innerlijke conflicten)

Drie gebieden werken versterkend op het ontstaan van een psychische stoornis:

1. aanleg

2. omgeving/milieu

3. reactie op/interactie tussen 1 en 2

Kleuren zien, een casus

Een jonge man van dertig jaar komt bij zijn pastor omdat hij sterk met bidden en bijbellezen bezig is en nog vragen heeft over het werk van de Heilige Geest. Hij is een gelovige, betrokken en stabiele man en enthousiast over zijn Heere en Heiland. Wel heeft hij de laatste tijd last gehad van stressvolle zaken. In het gesprek vertelt hij dat hij sinds kort kleuren kan verbinden met het werk van de Heilige Geest. Zo is de Heilige Geest rood gekleurd, maar hij ziet op het werk ook veel zwart om zich heen. Ook bij zijn schoonfamilie ervaart hij dat zwart, omdat die niet altijd zo sterk met het geloof bezig is als hij. Hij vraagt zich af of hij deze inzichten moet delen met zijn schoonfamilie.

Vragen:

1. Wat zou u hem willen vragen?

2. Waar denkt u zelf aan als u deze casus leest?

3. Welk advies zou u deze broeder geven?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen